Tijdens de recente betoging tegen racisme, liepen we met grote afdrukken van boekencovers. Een cover die veel reacties oogstte was die van Paulo Freire, auteur van Pedagogie van de Onderdrukten. Het terugzien van Freire raakte blijkbaar bij veel anti-racisten met een lange staat van dienst een gevoelige snaar. Hoopvol is dat ook meer en meer […]
Naar aanleding van de jaarlijkse Internationale Dag tegen Racisme en Discriminatie op 21 maart, reflecteert Jeroen Robbe over enkele uitdagingen voor wie vandaag wil werken aan dekolonisering en anti-racisme. Hij moedigt daarbij aan om (zelf)kritiek niet te schuwen, zowel op vlak van individueel engagement als in de transformatie van organisaties die mee willen bouwen aan […]
In deze gastblog stelt Stephanie zich de vraag waarom het zo moeilijk is om de figuur van zwarte piet aan te passen. Wie bepaalt er wat racisme is en zijn we anno 2017 eigenlijk wel bereid om de koloniale machtsverhoudingingen echt in vraag te stellen? Belangrijke vragen omdat, zoals in haar bijdrage duidelijk wordt, het debat niet alleen over de figuur van zwarte piet gaat maar ook over de fundamenten van een democratie.
‘Ze zingen en ze springen en ze zijn zo blij want er zijn GEEN zwarte pieten bij’
In Nederland en België heb je elk jaar het sinterklaasfeest, een traditie die deel werd van de nationale identiteit. Hoe het feest verloopt, de symbolische uitwerking waaronder zwarte piet, mag niet in vraag worden gesteld.
‘Zo is het’
Je mag het niet in vraag stellen, het is geïnternaliseerd dat dit ‘normaal’ is (hegemonie). Wanneer je ‘durft’ te vragen waarom zwarte piet, zwarte huid heeft, rode lippen, gouden oorbellen en een afro pruik, dan wordt er gezegd ‘het is onze cultuur’.
Maar het is “black face”, dat is duidelijk voor iedereen die ernaar kijkt van buitenaf. De zwarte Nederlandse bevolking stelt de dominante ideologie in vraag (contra-hegemonie) en wordt beantwoord met fysiek en verbaal geweld.
Democratie?
Dit is geen echte democratie, want de stem van de niet-witte Nederlander en Belg wordt gezien als minderwaardig.
‘Ze snappen onze cultuur niet.’
‘Ze zijn niet goed geïntegreerd’.
De voorstanders van het behoud van de traditionele zwarte piet willen niet inzien dat deze traditie een uitwerking is van hun koloniale geschiedenis. Dit verleden wilt men onderdrukken want toegeven dat je racistische stereotypen meegeeft (zelfs) op een kinderfeest is te confronterend, in strijd met het idee van de niet-racistische democratische Nederlander. Zwarte piet zegt iets over institutioneel racisme, dat aangeleerd wordt.
De macht om te bepalen wat racisme is
Het huidig ‘debat’ gaat niet over afschaffen maar over aanpassen. Dat men zo hard vastklampt aan het behoud van zwarte piet zegt iets over macht. Wit Nederland wil met andere woorden de macht behouden te oordelen over wat dat al dan niet racistisch is. Als zij zeggen dat het geen racisme is, hoe durft iemand hen dan tegen te spreken? Dit is autoritair. ‘Ik bepaal wat juist is en wat niet, jij moet gehoorzamen’, volledig koloniaal dus.
Als we institutioneel racisme weg willen, moeten we luisteren naar zij die discriminatie ervaren, hun stem als evenwaardig zien en stap voor stap aanpassingen maken waar nodig. Het banaliseren van andere opinies houdt de machtshiërarchie in stand.
Is het een democratisch ‘debat’ wanneer één groep het voor het zeggen heeft? Waarom kan het geen feest zijn voor iedereen? Een inclusief feest zou mogelijk moeten zijn in een democratische samenleving.
Dit is mijn oproep voor gelijkheid en een inclusieve samenleving!
Stephanie is antropoloog in wording, sociaal cultureel werker en activist. Ze houdt zich bezig met de strijd voor gelijkheid. Dekolonisatie is haar motto.
De voorbije dagen werd ik via de newsfeed van mijn sociale media overspoeld door berichten en getuigenissen van vrouwen over seksuele intimidatie met de hashtag #metoo. Het is enerzijds niet verrassend en dan toch weer wel. Niet verrassend omdat je enigszins wereldvreemd moet zijn om te denken dat er geen probleem meer is. Toch verrassend omdat ik zelf de enorme omvang van het probleem toch telkens opnieuw onderschat. Wellicht omdat het probleem vaak geduid wordt met statistieken en die niet half zo hard aankomen als de verhalen die erachter verborgen blijven. Maar een deel van de verklaring ligt zeker in het feit dat ik als man nog steeds teveel niet zie. Ook dat is een onverdiend privilege: het niet te moeten zien.
Toch zijn er meer en meer mannen die bereid zijn om een poging te doen om het beest (en zichzelf in de spiegel) in de ogen te kijken. Voor hen, enkele tips, zodat ze ook de bokshandschoenen op kunnen nemen in de strijd tegen seksisme. Voor ik verder ga, even beginnen met een noodzakelijke disclaimer: ik beschouw mezelf niet als specialist in deze materie, maar ben zelf op zoek naar een taal om beter te begrijpen, een blik om meer te zien, en inspirerende handvaten om concreet aan de slag te gaan. Jezelf als mannen bevrijden van die patriarchale bril die anderen hun menselijkheid ontkent (en uiteindelijk ook die van jou), is een levenslang proces met veel vallen en moeizaam weer opstaan. Hieronder deel ik enkele lessen die ik tot op heden leerde en met wisselend succes probeer in mijn dagelijkse levenswandel te intregreren.
Vooraf: de patriarchale samenleving als bron van het probeem
Het patriarchaat kan worden omschreven als een economisch, politiek, cultureel en sociaal systeem dat niet-transgender mannen en ‘mannelijkheid’ privilegieert ten koste van vrouwen, transgender of niet-binaire personen (Catalyst Project). Binnen het patriarchaat gelden er strikte rolpatronen toegekend op basis van gender, gekoppeld aan een zeer binair denken. Dit wil zeggen dat je ofwel man bent wat betekent dat x van jou verwacht wordt ofwel een vrouw en dat betekent y. Het patriarchaat schuift ook heteroseksualiteit als norm naar voren en hangt sterk samen met andere uitsluitende sociale ordeningsmechanismen zoals ‘white supremacy’, kapitalisme en de (natie)staat. Samen staan deze instellingen in voor verknoopte vormen van elkaar versterkende onderdrukking voor de een en onverdiend privilege voor de ander.
Ook bell hooks benadrukt dat het patriarchaat een omvattend politiek-sociaal systeem is waarbinnen mannen een inherent dominante positie krijgen, die hen superieur maakt ten opzichte van alles en iedereen die in dat systeem als zwakker wordt beschouwd, in het bijzonder vrouwen en het vrouwelijke. Op basis van die superioriteit claimen mannen het recht om te domineren, gekoppeld aan verschillende vormen van psychologische terreur en geweld.
Harsha Walia voegt nog toe dat het patriarchaat in stand gehouden wordt door een genderspecifiek proces van socialisatie in alle domeinen van ons leven (scoiaal, economisch, ideologisch, cultureel, politiek en spiritueel), waarbij we geschoold worden om ons in te passen binnen het patriarchale denken.
Concreet kent het patriarchaat dus vele vertalingen en verschijningsvormen in de dagelijkse realiteit. Van een verschillende behandeling op de arbeidsmarkt tot een commerciële objectivering van het vrouwelijk lichaam in functie van een bepaald mannelijk gepercipieerd ‘ideaalbeeld’ (lees: lustobject). Maar een heel concreet resultaat zijn ook de talloze vormen van micro-agressie waarbij vrouwen, al dan niet bewust en variërend van zeer subtiel tot agressief, seksueel geïntimideerd worden.
Tip 1: School jezelf bij!
Nee, sociale verandering is niet vanzelfsprekend. Seksisme en patriarchaal denken zit diep ingebakken in al onze structuren, in onze cultuur en – willen of niet – in ons eigen denken. Dat je jou soms hulpeloos voelt als je daarmee geconfronteerd wordt, ook als man, mag dan ook niet verbazen. Geloof me, en ik spreek hier ook uit eigen ervaring, goed bedoelende mannen maken ook fouten. Soms keer op keer opnieuw. En zonder het te snappen. En dan verwacht je, als je effectief je gedragspatronen wil veranderen, ook een uitleg, een helpende hand. Maar is het echt de verantwoordelijkheid van vrouwen of niet-binaire personen, die dagelijks met de negatieve en kwetsende gevolgen van de genderongelijkheid geconfronteerd worden om ons elke keer opnieuw te doen begrijpen wat aan de hand is? Dat is een onredelijke en onnodige verwachting.
Onnodig omdat er andere manieren zijn om de nodige inzichten te verwerven. Lees het werk van schrijfsters als bell hooks, Anja Meulenbelt of Audre Lorde. Blijf op de hoogte van het werk van feministische organisaties als Furia, of neem een kijkje op blogs als Everyday Feminism en The Feminist Wire. Wat leer je daar over de samenleving, over genderverhoudingen en eventueel ook over jezelf? Evalueer jezelf kritisch. Neem de tijd om kritiek binnen te laten komen en hou daarbij steeds de volgende tip in het achterhoofd.
Tip 2: Leer de defensieve positie verlaten
Ouch! Je bent blijkbaar weer in de val getrapt en wordt verweten iets seksistische te hebben gedaan of gezegd. Maar is dat wel zo of is dit gewoon een manier om je voor blok te zetten? Komt die gedachte je bekend voor? Oké, tijd om even het schild te laten zakken en te kijken of je iets uit de kritiek kan leren om te groeien als bondgenoot én mens.
De tweede tip is moeilijker in praktijk te brengen, dan op het eerste zicht lijkt. Wanneer iemand je aanspreekt op ongepast gedrag, neem je dat vaak heel persoonlijk. De eerste reactie is er dan een van minimalisering, onnodige nuancering of zelfs het omkeren van de rollen en verantwoordelijkheid. Het helpt om te aanvaarden dat je nu eenmaal niet anders kan dan fouten maken. En dat jij niet gelijk staat aan je gedrag. Je hoeft niet je hele persoon te veranderen om je eigen gedrag onder de loep te nemen en eventueel bij te sturen.
In ‘Going to places that scare us’ gunt de Amerikaanse activist en organizer Chris Crass ons een blik op zijn persoonlijke traject van een zeer defensieve houding (‘ik ben een anarchist, ik kan onmogelijk seksistisch zijn!’) naar een pro-actief zoeken naar een weg vooruit. Het is een moedige en hoopgevende getuigenis die mij alvast inspireert om ook op zoek te gaan. Want ook in mijn eigen werk en organisatie bots ik op genderdynamieken. Ook daar moet ik de strijd aanbinden met blinde vlekken, voor ik in staat ben om echt plaats te ruimen en mijn eigen gedrag consequent bij te sturen op basis van de gelijkwaardigheidswaarden die ik claim na te streven.
En misschien nog even dit: neem de verhalen en gevoelens die achter kritiek schuilgaan ook echt serieus. Het kan best zijn dat je intentie niet slecht was, maar als je iemand ongemakkelijk liet voelen of opzij duwde, dan zijn de gevolgen wel reëel.
Tip 3: Laat seksistisch gedrag niet zomaar passeren
We hebben het allemaal al gezien: ongepast gedrag. Of het nu gaat om subtiele vormen van ongewenst gedrag of meer agressieve daden, vaak zijn er ooggetuigen die ofwel ongemakkelijk draaien of zelfs helemaal doen alsof ze niets gezien hebben. Vaak is de tijd om te beslissen (kom ik tussen of niet? en hoe?) zeer beperkt en er lijkt ook niet altijd een goede optie. Dat er weinig plaatsen zijn waar we als man leren (hallo, onderwijswereld?) hoe een effectieve medestander van vrouwen tegenover seksisme te zijn, maakt het er niet makkelijker op. Maar als je in zo’n situatie bent, dan is de algemene stelregel meestal wel dat iets doen steeds beter is dan niets doen. Misschien was je interventie in dat geval niet perfect, maar het was er wel een.
Forumtheater over bondgenootschap
Heb je toch niets gedaan, blijf dan niet steken in schuldgevoel. Daar heeft niemand wat bij te winnen. Stel jezelf de vraag wat je volgende keer kan doen in een gelijkaardige situatie. Bedenk je opties voor verschillende contexten. Win advies in bij anderen of, zoals we in sommige van onze workshops doen, creëer een context waar je op basis van rollenspelen of forumtheater in een veilige omgeving alternatieve strategieën kan uitproberen. Op die manier win je aan zelfvertrouwen en concrete opties om de volgende keer wel tussenbeide te komen. Want jammer genoeg zullen er nog lang teveel opportuniteiten zijn om als bondgenoot te reageren.
Tip 4: Start of vervoeg een mannengroep (een anti-seksistische wel te verstaan!)
Je kan natuurlijk op jezelf leren en proberen je gedrag bij te sturen, maar de kracht van werken in groepen waar je elkaar kritisch kan bevragen én constructief ondersteunen is van onschatbare waarde. Zoals eerder geschreven is het niet de verantwoordelijkheid van vrouwen om ons aan te leren wat seksisme is. Soms zullen ze toch de generositeit opbrengen om ons nieuwe inzichten te geven, maar verwacht het niet. Als man kan je wel ten rade gaan bij andere mannen. Welke ervaringen hebben zij? Welke drempels moeten ze over? Wat werkte wel of niet?
In een mannengroep kan je zelf een veilige omgeving creëren om jezelf kwetsbaar op te stellen of net moedig te zijn. Het kan een springplank zijn om zowel samen als individueel meer solidair uit de hoek te komen. Maar blijf jezelf wel de vraag stellen: klopt ons vertrekpunt nog steeds? Zijn we nog steeds bezig met anti-seksisme en zijn we waakzaam over het reproduceren van patriarchaal denken binnen onze groep? Binnen dit soort groep kan je praten, maar ook andere activiteiten organiseren zoals een leesgroep of de eerder vermelde rollenspelen.
Tip 5: Maak fouten!
Zoals Ricardo Levins Morales, een Puerto Ricaanse kunstenaar en activist, zegt over de vergelijkbare pogingen van witte mensen om solidair te zijn met gekleurde mensen: sommige dingen kan je niet goed genoeg doen, maar je krijgt wel de kans om ze te doen. Laat je dus niet ontmoedigen. Geef niet op en besef dat je niet steeds de misschien verhoopte dankbaarheid zal oogsten voor je pogingen. Uiteindelijk gaat je inzet om iets veel belangrijker dan als bondgenoot erkenning krijgen. Zoals Beckett het eens formuleerde: “Probeer en faal. Het maakt niet uit. Probeer opnieuw en faal opnieuw. Maar faal beter!”
Tip 6: Breng de knooppunten in kaart!
Tot slot een tip waar we allemaal wat aan hebben. Want deze tip geldt ook voor witte vrouwen, maar uiteraard niet omdat ik die geef. Probeer iets complex nooit te simplificeren, waarschuwt Arundhati Roy ons. Oké, dat is vast niet de boodschap waarop je zat te wachten. Maar als je tot hier bent gekomen, dan wil je vast ook geen half werk doen. Uit de hogerop aangehaalde definities blijkt duidelijk hoe het patriarchaat niet los gezien kan worden van andere vormen van onderdrukking, bijvoorbeeld op basis van ethniciteit, gezondheid of klasse. Zo is de manier waarop een zwarte, lesbische vrouw met een beperking geconfronteerd wordt met seksisme, versterkt door andere breuklijnen, vaak fundamenteel verschillend van die waarmee een witte, hetero vrouw zonder die beperking te maken krijgt. (Wie trouwens meer wil weten over het snijpunt tussen gender en ethniciteit is bij Ella vzw aan het juiste adres.)
Die vaststelling impliceert noch een hiërarchie aan vormen van onderdrukking, noch een oproep tot een Olympische Spelen van onderdrukking. Maar het is opnieuw een reëel verschil, waar we te vaak blind voor zijn. Kunnen we in onze denkoefening en praktijk proberen om die complexiteit mee te nemen op een manier die ons in staat stelt om bondgenoot of medeplichtige in meer dan één strijd te zijn? Daarom een warme oproep: als je dan toch bezig bent om de ketens van het partriarchale denken van je af te gooien, doe dan meteen aan kruispuntdenken en verbind die verschillende strijden!
Minder patriarchaat is ook gezond voor mannen!
Anti-seksistische actie door mannen gaat niet over altruïsme of liefdadigheid, maar wel over solidariteit. Die solidariteit vertrekt bij de realisatie dat de patriarchale cultuur onze eigen groei en zelfontplooiing als man even goed in de weg staat. De opgelegde verwachtingen en patronen schaden je als man ook in je eigen ontwikkeling tot autonoom individu. Een gezondere genderverhouding en de vrijheid van ieder om daarin zonder (ver)oordelen een eigen weg uit te stippelen kan alleen maar bijdragen tot gezondere relaties, meer evenwicht en een toenemend persoonlijk welzijn.
Postscript (a.k.a. tip 7): De revolutie begint aan het thuisfront
Af en toe eens in de spiegel kijken kan geen kwaad. In plaats van deze tekst te schrijven, had ik ook kunnen kiezen om wat van de aanmodderende taken en verantwoordelijkheden in de eigen huislijke sfeer op te nemen. Terecht word ik af en toe gewezen op het onevenwicht in ‘emotional labor’ dat aanwezig is in veel heteroseksuele relaties. Ook ik kan niet ontsnappen aan de vaststelling dat dit bij ons thuis niet anders is. Misschien is de impact van het patriarchaat en de rolpatronen die we daarin toebedeeld krijgen wel nergens zo hard te voelen als in onze relaties. In het zeer onwaarschijnlijke geval dat je binnen je werk of schoolse context op geen enkele manier met vrouwen of niet-binaire personen in aanraking komt, zal je er sowieso wel in je familie hebben. Dus is er geen enkele excuus voor mannen die met dit thema willen aan de slag gaan. Als je ergens wil beginnen, begin dan klein! Maar vergeet vooral niet te beginnen.
Twee jaar geleden kwam de vriendin van sociaal laborant Thibaut via een onthaalgroep in contact met Sidikat Saliu (32) en haar vier kinderen Jeminat (12), Ibrahim (9), Rafiu (8) en Azinat (3). Ze werden vrienden en kwamen meer en meer te weten over hun verhaal en ervaringen. Vluchteling zijn is absoluut niet evident, vooral niet als je minderjarig bent. Er gebeuren heel wat dingen boven je hoofd en je leven bestaat voor een groot stuk uit twijfels en onzekerheden. Waar ben ik terecht gekomen? Ben ik hier wel veilig? Waar ga ik naar school kunnen gaan? Ga ik nieuwe vrienden maken? Ga ik hier mogen blijven en een toekomst uitbouwen? Ga ik mijn plaatsje kunnen vinden in de maatschappij of ga ik geconfronteerd worden met vele vooroordelen over vreemdelingen? Deze en nog veel meer vragen zijn dagelijkse realiteit voor vluchtelingen.
De zwangere Sidiat ontvluchtte in 2014 Nigeria voor vrouwenbesnijdenis en ander geweld. Hoewel deze verminkende praktijk ondertussen bij wet verboden is in het land, ondergaan jaarlijks vele jonge meisje in sommige etnische groepen toch dit gruwelijke lot. Een lot dat de twaalfjarige Jeminat te wachten staat bij terugkeer naar Nigeria. Er is immers geen wet zolang de tradities sterker zijn. Vrouwelijke genitale verminking vloeit voort uit een complex systeem van overtuigen. De traditie houdt in dat onbesneden vrouwen niet mogen trouwen. Op seksueel vlak doelt de vrouwenbesnijding de vrouwelijke seksualiteit te beheersen of terug te dringen. Uit angst dat de vrouw haar toekomstige man niet trouw zou blijven, worden ze besneden om te voorkomen dat ze het genot niet elders zullen gaan zoeken. Het wordt tevens gezien als rituele overgang van kind naar volwassen vrouw. Verder bestaan er enkele misvattingen die de traditie in stand houden (het zou hygiënischer zijn of de vruchtbaarheid bevorderen) of die religieus geaard zijn. De genitale verminking gaat met andere woorden voorbij aan het recht op lichamelijke en psychologische gezondheid, lichamelijke integriteit en is een vorm van geweld!
Wanneer de familie wil dat een meisje besneden wordt, is hier weinig ontkomen aan. Onderdrukt door eigen familie, wachten jonge meisjes, waaronder Jeminat, het onontkomelijk lot verminkt door het leven te gaan. Tenzij je het geluk hebt dat je een moeder hebt zoals Sidikat, die haar leven in gevaar brengt door tegen haar schoonfamilie in te gaan en te vluchten. Na een lange weg kwamen Jeminat en haar gezin in het Limburgse Beverst terecht waar zij – in afwachting van hun asielprocedure – een nieuw leven uitbouwden. Jeminat, haar broertjes en haar jongere zus gingen naar school en de handbalclub, haar moeder volgde verschillende modules Nederlands en een integratiecursus. Werken wil haar moeder heel graag, maar mag ze in afwachting van haar asielaanvraag niet. Dat dit gezin na 3,5 jaar geen asiel krijgt en teruggestuurd wordt naar een land waar Jeminat en later ook haar jongere zusje ten prooi zullen vallen aan vrouwenbesnijdingen waarbij hen het recht wordt ontnomen om te beslissen over hun eigen lichaam, betekent een falen voor ons land.
Want hoe kan het nu dat Jeminat en haar gezin nu teruggestuurd wordt, terwijl o.b.v. de Conventie van Genève iedereen die individueel vervolgd wordt o.b.v. sociale groep (in dit geval vrouwen) het recht heeft op een statuut als vluchteling? Genitale verminking valt daar wettelijk onder. Maar in Nigeria is het percentage van vrouwenbesnijdenis laag in vergelijking met sommige andere landen (tussen 1 en 24 %, en enkel in bepaalde etnische groepen). Sidikat is zelf niet besneden, maar de familie van haar man beoefent deze praktijk wel en zet haar en haar gezin onder grote sociale druk. Een alleenstaande vrouw met 4 kinderen onderneemt niet zomaar een levensgevaarlijke tocht. Ze zijn op de vlucht voor bescherming van hun fysieke integriteit. Toch besliste het Commisariaat dat ze na 3,5 jaar in België te leven onmiddellijk uitgewezen moeten worden.
Trouwens, vreemdelingen in ‘buitengewone omstandigheden’ hebben recht op regularisatie in België. Onder deze buitengewone omstandigheden valt o.a.: mensen met een onredelijk lange asielprocedure (+ 3jaar voor gezinnen met kinderen), gezinnen die lokaal verankerd zijn gezinnen en met schoolgaande kinderen. Alledrie van toepassing dus.
Deze onrechtvaardige uitwijzing past in het huidig ongastvrije Belgische klimaat. Dit blijkt niet alleen in de boude uitspraken van politici (het #opkuisen van Theo Francken), maar ook in harde cijfers.
In Europa vingen we in 2015 (het jaar dat we ‘overspoeld’ werden) slechts 2% van alle vluchtelingen wereldwijd op. Buurlanden als Turkije, Pakistan en Libanon nemen het grootste aantal mensen op. ‘We kunnen niet alle vluchtelingen van de wereld opvangen’ stelde Francken in 2016. Maar we kunnen wel ons deel doen, zeggen wij. In België vingen we in 2015 maar 3% op van het relatief gezien kleine aantal mensen die in Europa toekomen. Om dit in perspectief te plaatsen: Duitsland, Zweden en Griekenland samen vingen 75% van de mensen op. Meer nog: maar de helft (51%) van die mensen die in België een asielaanvraag doen kregen een positief antwoord (al is dit wel meer dan gewoonlijk door de hoge beschermingsgraad).
Het aantal asielaanvragen in België daalde in één jaar ook met 58% (2016)(!), door de gesloten grenzen aan de rand van Europa, waar mensen nog steeds in mensonwaardige omstandigheden leven en wachten. Ook van de beloften i.v.m. de Turkije-deal is nog niet veel in huis gekomen. België en Europa doen hun deel niet. Vooral de nieuwkomers die nu toekomen hebben het hard te verduren. België gaat actief mensen ontraden, via terugkeerverdragen, ontradingscampagnes, push back-beleid… Zo krijgen de vluchtelingen die momenteel in het Maximiliaanpark slapen brieven van Fedasil toegestopt (ons Federaal agentschap voor de opvang van asielzoekers) met uitleg over de procedure ‘vrijwillige terugkeer’. Nog voor hun rechten zelfs maar uitgelegd worden of ze hun procedure konden starten. Elke dag houdt de politie doorlichtingen in Brussel, op zoek naar mensen die ze kunnen uitwijzen. (Bron: debat met Rein Antonissen , directeur Vluchtelingenwerk Vlaanderen, op 17 september 2017)
Daarom vragen we om actie te voeren voor de gedwongen uitwijzing van Jeminat en haar gezin, en tegelijk een stem uit te brengen tegen ons huidig ongastvrij politiek klimaat. Om meer dan ooit uit te roepen: vluchtelingen zijn welkom hier.
Bron cijfers: documentatie Vluchtelingenwerk Vlaanderen
De voorbije weken ontstond controverse over enkele acties waarbij lezingen door staatssecretaris Theo Francken verstoord of verhinderd werden. Jeroen Robbe beargumenteert waarom het debat over deze acties niet moet gaan over het schenden van de vrijheid van meningsuiting van de staatssecretaris, maar wel over legitiem verzet tegen een inhumaan beleid. Voor kritische burgers, zo stelt hij verder, is de wet niet altijd het hoogste goed. Daarbij mag het naast over de inhoud van een actie, ook al eens over de vorm gaan. Maar dan wel op basis van eerlijke argumenten.
Wat staat er op het spel?
"We weten uit pijnlijke ervaring dat vrijheid nooit vrijwillig gegeven wordt door de onderdrukker, het moet geëist worden door de onderdrukten." (Martin Luther King, brief uit de gevangenis van Birmingham)
Vorige week blokkeerden studenten de toegang tot een auditorium van de VUB waar Theo Francken zijn beleid zou toelichten in een lezing. Deze week wou hij hetzelfde doen aan de universiteit van Gent en opnieuw werd de lezing verstoord. Deze keer kon de staatssecretaris zijn lezing wel aanvatten, maar die werd van tijd tot tijd onderbroken door activisten die recht stonden om op serene wijze brieven voor te lezen met getuigenissen van mensen die vastzitten in gesloten asielcentra. De reacties op dat tegengeluid waren een pak minder sereen dan de houding van de actievoerders zelf.
De staatssecretaris zelf en tal van opiniemakers verspreid over het politieke spectrum proberen deze acties weg te zetten als een inbreuk op de vrijheid van meningsuiting. Maar een niet tegensprekelijk platform bieden voor wat niet louter een mening is, maar een reëel beleid met reële impact op mensenlevens, dat gaat niet meer over vrije meningsuiting. De standpunten van de staatssecretaris worden vertaald naar beleidskeuzes die perspectief geven of ontnemen aan mensen zonder papieren of mensen op de vlucht.
Als we kijken naar de inhoud van dat beleid dan zien we net daar veel voer voor controverse. Het beleid stigmatiseert mensen zonder papieren en bemoeilijkt de zoektocht van vluchtelingen naar een veilig onderkomen. Of het nu gaat over de deportatiewet waarbij de facto een tweederangsburgerschap wordt ingevoerd of de steun voor een onsolidair en dodelijk gesloten grenzenbeleid binnen de Europese Unie, het hele beleid van de staatssecretaris lijkt gebaseerd op een ideologie van 'liever uitsluiten, dan insluiten'.
In die context is weerwerk vanuit sociale bewegingen niet meer dan logisch. Maar we moeten daarbij vast stellen dat de handelingsruimte voor die bewegingen pijnlijk klein is geworden. Het is maar de vraag of we nu nog in staat zouden zijn om belangrijke historische sociale overwinningen te herhalen, binnen de marges van wat vandaag beschouwd wordt als 'beschaafd en democratisch' vezet. De vraag om een gelijkwaardige behandeling van minderheidsgroepen en sociale rechtvaardigheid was toen immers even goed controversieel.
Zouden zwarte Amerikanen vandaag stemrecht hebben gehad zonder directe actie?
"We hebben niet één overwinning geboekt op het vlak van burgerrechten zonder vastbesloten, geweldloze druk. Het is een historisch feit dat geprivilegieerde groepen hun privileges zelden vrijwillig zullen opgeven." (MLK, brief uit de gevangenis van Birmingham)
De Amerikaanse burgerrechtenbeweging is een van de mooiste voorbeelden van een gepolitiseerde strijd waarbij een gediscrimineerde minderheid een succesvolle strijd voerde voor de erkenning van hun rechten. Vandaag wordt de legitimiteit van hun zaak door grote delen van links en rechts onderschreven, maar destijds was dat wel anders. Toen ze hun strijd aanvatten was er zeker geen draagvlak bij de witte meerderheid om op hun eis tot volwaardig burgerschap in te gaan.
Verstorende acties hebben altijd deel uitgemaakt van het repertoire van sociale bewegingen. Dergelijke acties zijn steeds controversieel maar hebben ook tot enkele historische kantelmomenten geleid. De meest bewuste inzet van wat vaak omschreven wordt als directe actie gebeurde wellicht toen, tijdens de hoogdagen van de Amerikaanse burgerrechtenbeweging in de jaren '60 van vorige eeuw. Voor boegbeelden als Martin Luther King en Rosa Parks waren verstorende acties niet alleen legitiem, maar noodzakelijk als breekijzer om een niet gevoerd debat op de agenda te krijgen.
Er zijn hiervan belangrijke historische voorbeelden zoals de weigering van Rosa Parks om haar zitplaats af te staan aan een witte busreiziger, waarbij ze de voorschriften over waar ze als zwarte vrouw kon zitten bewust negeerde omdat die regelgeving inherent racistisch was. Vaak kwam de strijd tegen segregatie in een stroomversnelling wanneer opnieuw gekozen werd voor een directe actie. De jongeren van het SNCC (Student Non-Violent Coordinating Committee) trainden om gedisciplineerd en geweldloos de confrontatie aan te gaan als ze in eetgelegenheden gingen zitten op plaatsen die waren voorbehouden voor witte klanten. Ze werden even genegeerd, nadien bespot en uitgescholden, om uiteindelijk met geweld te worden weggesleurd door kwade witte klanten en ook door politie. Maar ze hielden vol. Ze verstoorden dag na dag, week na week het commerciële leven net zo lang tot hun verzet niet meer te negeren was. Want het zijn niet de eenmalige acties, maar wel een aangehouden en gedisciplineerd verzet die een verschil maken.
Toen de burgerrechtenbeweging zwarte Amerikanen mobiliseerde om zich te registreren als kiezer, botsten ze op regelgeving die hen aan een racistische test onderwierp om hun 'geschiktheid tot stemmen' te testen. Aangezien eenvoudig protest niets uithaalde, werd overgegaan tot de organisatie van enkele historische marsen. Die werden verboden maar vonden toch plaats. De beweging geloofde namelijk dat de inzet belangrijk was dan de wet in dit geval. Een combinatie van doorzettingsvermogen en discipline bij de geweldloze activisten en de brutale reactie van de politie zette een spiraal van gebeurtenissen in gang die mee het draagvlak creëerden voor gewijzigde regelgeving. Het is zeer onzeker of enkel conventionele acties er ooit waren in geslaagd om die burgerrechten af te dwingen. Martin Luther King zelf leek daar alvast niet in te geloven.
Tot op vandaag blijven zwarte activisten in de VS beroep doen op verstorende acties om hun noden op de agenda te zetten. Die acties richten zich trouwens niet enkel op rechtse politici, zoals blijkt uit de acties van Black Lives Matters activisten die zowel een speech van Clinton als een van Bernie Sanders verstoorden om meer aandacht te vragen voor hun strijd.
De context vandaag en in België is uiteraard geen exacte kopie en we kunnen activisten die zich nu opnieuw organiseren ook niet zomaar vergelijken met de moedige actoren in de bewegingen van toen. Maar er zijn wel belangrijke parallellen. Zwarte burgers waren tot diep in de 20ste eeuw tweederangsburgers in de VS die niet alleen dagelijks geconfronteerd werden met racistisch geweld, maar ook geen aanspraak konden maken op fundamentele burgerrechten. Mensen met een migratieachtergrond en mensen zonder papieren in het bijzonder zijn vandaag bij ons de facto ook tweederangsburgers die nog steeds systematisch geconfronteerd worden met institutioneel, cultureel en individueel racisme. En ook vandaag vergt het heel wat moed om, zoals de veelal jonge activisten deden, in te gaan tegen de hoofdstroom en een zowel populair als machtig figuur te confronteren. Tegelijk zien we dat nu, net als toen, naast steunbetuigingen ook heel wat haatberichten de beloning zijn voor wie het aandurft een discriminerend beleid rechtstreeks te confronteren. Het is ook verontrustend om te zien hoe een grote groep aanwezigen verbaal zeer agressief reageerde op de serene tussenkomst van de actievoerders. Je moet alles in proporties zien, maar het roept weldegelijk ook echo's op van de vijandige reacties waarmee burgerrechtenactivisten in hun tijd geconfronteerd werden.
Burgerlijke ongehoorzaamheid: een oud recept dat niets aan waarde ingeboet heeft
"Men heeft een morele verantwoordelijkheid om onrechtvaardige wetten niet te gehoorzamen." (MLK, brief uit de gevangenis van Birmingham)
Het is een blinde vlek van veel van de voorvechters van onze democratische rechtstaat zoals die is: omdat we leven in een democratie, hebben we de mogelijkheid om – binnen de marges van de wetgeving – actie te voeren. Alleen vergeet men er dan bij te vermelden dat het ontzeggen van stemrecht aan vrouwen, raciale segregatie in de VS en apartheid in Zuid-Afrika allemaal voorbeelden zijn van immorele discriminatie die perfect gelegitimeerd werd door de wetgeving in zogenaamde democratieën. Het verzet tegen die discriminatie was bovendien vaak illegaal.
Is er vandaag zoveel veranderd? Of het nu gaat om het ongeoorloofd etnisch profileren door politiediensten, het opsluiten van mensen zonder papieren of het uitzetten van mensen in een precaire situatie uit hun woonst, vaak laat de wet ruimte voor het met de voeten treden van de grondrechten van een minderheid.
De keuze die we bij LABO vzw maken voor 'kritisch burgerschap' boven meer mainstream invullingen van burgerschap, is zeer bewust en heeft belangrijke consequenties. Op het eerste zicht kunnen beide benaderingen elkaar makkelijk vinden in een pleidooi voor meer participatie door burgers. Maar over welke participatie hebben we het dan? Voor ons hoeft dat niet steeds te gaan over 'inburgeren' of 'inpassen' in de samenleving zoals ze is. Dit discours, dat in essentie het status quo wil bewaren, remt te vaak sociale vooruitgang af.
Als kritische burger mogen we ambitieuzer zijn: we mogen ernaar streven om de samenleving aan te passen in plaats van ons er louter in te passen. Martin Luther King gebruikte ooit een mooie metafoor: hij waarschuwde voor progressieven die de zwarte Amerikaan zouden helpen integreren in een brandend huis. Zullen we niet liever onze energie steken in het blussen van die brand of het bouwen van een nieuw huis?
Daaruit volgt een essentiële vraag: moet ik als burger daarbij de wet respecteren of kan ik burgerlijk ongehoorzaam zijn? De overheid bepaalt de wettelijke ruimte waarin actie gevoerd kan worden. Maar als die ruimte systematisch steeds verder wordt ingeperkt, dan is het aan burgers en actievoerders om creatief en gedurfd die grenzen weer te verleggen. Ik heb het dan niet over ethische grenzen, die we maar beter bewaken, wel over puur administratieve grenzen die elke vorm van protest dreigen zinloos te maken. Nu al wordt je geacht elk protest aan te vragen en kan die aanvraag om een heleboel redenen geweigerd worden. Om als samenleving te kunnen groeien is nood aan zuurstof voor contestatie van het beleid. Als die vrije ruimte of handelingsruimte te klein wordt, biedt burgerlijke ongehoorzaamheid een uitweg.
Bondgenootschap moet meer zijn dan holle woorden
"Ik ben diep teleurgesteld in de gematigde blanke, die constant zegt: ik ben het eens met de doelen die je nastreeft, maar niet met je methoden van directe actie. Een oppervlakkig begrip dat komt van mensen van goede wil is nog frustrerender dan een absoluut onbegrip van mensen van slechte wil." (MLK, brief uit de gevangenis van Birmingham)
Zowel organisaties als individuen kunnen bondgenoot worden in de strijd tegen racisme en voor de rechten van vluchtelingen. Een bondgenootschap in woord en daad impliceert dat je als burger ook gebruik kan maken van je privileges om te strijden tegen een vorm van discriminatie die jou persoonlijk niet treft. Want kan er sprake zijn van authentiek bondgenootschap als we niet bereid zijn zelf een berekend risico te nemen wanneer anderen hun leven op het spel staat? Veel progressieve stemmen aarzelen vandaag om acties die een stap verder gaan te omarmen. Maar door zich steeds verder terug te trekken op het terrein van de 'wettelijke actie', laten ze een groot deel van het maatschappelijk speeldveld onbenut.
Wat zijn de obstakels die ons tegenhouden om meer gedurfd uit de hoek te komen? Gaat het hierbij vooral om de angst om tegenwind te krijgen? Om een te grote afhankelijkheid van het systeem dat tegelijk veel organisaties financiert? Om een gebrek aan historisch inzicht in processen van sociale verandering? Of speelt er ook een soort geïnternaliseerd racisme waarbij de levens van mensen met een migratie achtergrond niet kostbaar genoeg zijn om het risico te nemen? Wat ook de reden is: we moeten durven in eigen boezem kijken. Met alleen conventionele actievormen zullen we de broodnodige sociale verandering niet kunnen afdwingen.
Er is in het middenveld al enkele jaren debat over de nood tot politisering. Vaak blijft dat debat abstract en theoretisch. Durven we de actiepoot van die politisering concreet te maken met een pleidooi voor meer directe actie? Verstorende acties zoals de blokkade aan de VUB of de brieven die werden voorgelezen in Gent dragen bij aan een politisering van de strijd voor gelijkwaardigheid en sociale rechtvaardigheid. Het is onzinnig om te denken dat politisering mogelijk is zonder polarisering als bijproduct. En uiteraard is het belangrijk om ook in te zetten op verbindende acties. Maar gezonde verbinding is enkel mogelijk op basis van gelijkwaardigheid.
Geweldloze directe actie als legitieme tactiek voor kritische burgers bij falend beleid
"Wij die aan directe actie doen, zijn niet diegenen die spanning creëren, we brengen de verborgen spanning die al bestaat enkel naar de oppervlakte." (MLK, brief uit de gevangenis van Birmingham)
Directe actie is een begrip dat verwant is maar niet gelijk aan burgerlijke ongehoorzaamheid. Waar het laatste gaat over het bewust en openlijk breken van een wet, gaat directe actie over een rechtstreekse interventie om een onrechtvaardige situatie ongedaan te maken of een gewenste situatie te creëren. Het gaat op zijn minstens over het krachtig formuleren van een eis in plaats van te berusten in een makkelijk te negeren verzoek. In die zin zijn directe acties een legitiem alternatief en aanvullend recept voor indirecte actievormen zoals betogingen of peitities waarbij een vraag geformuleerd wordt aan een andere actor, vaak de overheid, om iets te ondernemen.
Wat is de functie van directe actie? Martin Luther King omschreef het als volgt: directe actie kan een debat of onderhandeling afdwingen wanneer dit voorheen systematisch geweigerd werd. In die zin is het een logische actiekeuze die inspeelt op een scheve machtsverhouding waarbij een beleidsmaker de macht heeft om legitieme vragen te negeren of een debat te monopoliseren. Het lijkt aannemelijk dat de stem van mensen in gesloten centra inderdaad geen publiek platform zou krijgen zonder dit soort actie die het platform zelf opeist.
Veel voorstanders van directe actie wijzen ook op het verschil tussen hervorming in de marge (symptoombestrijding) en het aanpakken van de grondoorzaken van sociaal onrecht. Wie kiest voor het laatste, zal op een gegeven ogenblik niet aan meer confrontationele actie uit kunnen.
Solidariteitsacties waar hulpgoederen of onderdak worden georganiseerd voor vluchtelingen zijn broodnodig. Maar is het ook niet water naar de zee dragen als we niet tegelijk inzetten op enkele fundamentele burgerrechten voor al wie hier intussen leeft? Voedselbedelingen voor mensen in extreme armoede zijn soms niet te vermijden. Maar kunnen we onszelf bondgenoot noemen als we de structuren die armoede organiseren zelf niet bekampen? En wie het zich kan veroorloven mag gerust biologisch winkelen. Maar zullen we daarmee de klimaatverandering stoppen als we de machtige fossiele brandstoffenindustrie niet rechtstreeks confronteren? Onze overheden zelf lijken alvast niet van plannen om het voortouw te nemen in fundamentele systeemverandering in bovenstaande domeinen.
Strategische escalatie: proportioneel en in functie van je doelen
De historisch meest relevante sociale bewegingen hebben steeds een veelheid aan tactieken gehanteerd: van petities, over grote protestmarsen, tot blokkades en bezettingen. Pleiten voor een diversiteit van tactieken, met ruimte voor directe actie, staat niet gelijk aan een 'het doel heiligt de middelen' logica. Wel ligt het in het verlengde van wat Malcolm X bedoelde toen hij de controversiële woorden 'by any means necessary' sprak. Het idee van proportionaliteit is daarbij belangrijk. Afhankelijk van de omvang van het onrecht, kan je ook kiezen hoe escalerend je actie moet zijn. En als er na verschillende pogingen nog steeds geen blijk is van een realistisch draagvlak voor sociaal rechtvaardige maatregelen bij het beleid, dan moet je een volgende stap zetten.
Sociale verandering is een langzaam proces, waarbij tegenmacht geleidelijk wordt opgebouwd. Dat maakt dat je dichter bij je doel ook op meer weerstand zal botsen binnen een systeem waar sommige belangengroepen liever niets veranderd zien. Op dat ogenblik moet je automatisch escaleren. Gandhi omschreef de fases van dit soort campagne laconiek: "eerst negeren ze je, dan lachen ze met je, dan zullen ze je bevechten en dan pas win je." Helaas is er geen enkele garantie op die overwinning, die is er nooit. Maar wat zeker is, dat is dat sociale verandering niet uit de hemel komt gevallen. Hoop kan enkel geboren worden in strijd. Zoals de Amerikaanse abolitionist (voorvechter van de strijd tegen slavernij) Frederick Douglass het verwoordde: zonder strijd kan er geen vooruitgang zijn.
—
Lees meer brieven van vluchtelingen op de website van Getting The Voice Out. Ook warm aanbevolen is de Engelstalige integrale versie van de brief uit de gevangenis van Birmingham van Martin Luther King waaruit doorheen bovenstaande tekst geciteerd wordt. Hier vind je tot slot een verklaring van de actievoerders die afgelopen dinsdag de brieven voorlazen.
Copyright voor 1ste en 3de foto: Frederik Sadones (hier met toestemming gebruikt)
Herinner je nog het moment toen je hoorde dat Trump de nieuwe Amerikaanse president zou worden? Ik wel. Die dag werd ik wakker op de tonen van R.E.M.'s "It's the end of the world as we know it." Surreëel was het.
Die man, een karikatuur, werd op 20 januari de machtigste man van de wereld. Heeft iets nog zin met die mens aan de atoomknop? Ik zou er wanhopig van worden, ware het niet voor de inspirerende voorbeelden uit binnen en buitenland.
Verzet in de Verenigde Staten
De dag na het inauguratiefeestje overstemde het eigenlijke feestje van de Trumps. Een half miljoen mensen stapten mee.
De daaropvolgende dagen ging Trump als een (gewonde) olifant in een porseleinwinkel te keer. Het ene na het andere controversiële voorstel tekende hij.
Er was de moslimban, die alle reizigers uit 7 landen toegang tot het land ontzegde. Gelukkig was er de rechterlijke macht (rechtbanken enzo) die Trump terugfloot: discrimineren is niet wettelijk.
Ontwikkelingsorganisaties die in het buitenland vrouwen helpen om ongewenste zwangerschappen te aborteren krijgen geen fondsen meer van de Amerikaanse staat. De reactie van België is interessant …
En in België
Ook in Brussel kwam 2 000 vrouw op straat tegen het beleid van Trump.
Of dat wat uitmaakt? Volgens het 'boomerangmodel' kunnen activisten die in eigen land niet gehoord worden invloed uitoefenen via solidariteitsacties in andere landen. Die solidariteitsacties van bv. vrouwen die in Brussel betogen, moeten druk uitoefenen op de Belgische regering om Trump tot de orde te roepen.
De Belgische minister van ontwikkelingssamenwerking Alexander de Croo blijkt de oproep gehoord te hebben en verklaarde dat België zich aansluit bij het Nederlandse initiatief om een internationaal fonds voor reproductieve, seksuele gezondheidszorg te financieren. 't Valt nog te bezien hoeveel geld daar uiteindelijk voor gevonden zal worden, maar 't is een hoopvol signaal.
Een volgende kans is het bezoek van 'The Donald' op 24 mei aan Brussel voor een NAVO-top. Er zijn al 7000 party crashers geteld.
Naar een rijker concept van democratie en burgerschap
Een crisis is een kans. Trump heeft de verkiezingen gewonnen en ja, hij is de machtigste man op aarde.
Maar zij die ooit grondwetten schreven voor de nieuwe liberale democratiën, hebben allerlei 'checks en balances' ofwel veiligheidsmechanismen ingebouwd die al te opzichtig machtsmisbruik moesten tegengaan. De rechters die ingaan tegen Trump zijn het levende voorbeeld van het principe van de scheiding der machten.
Zij die betogen in de V.S. en België tonen dan weer hoe burgerschap niet beperkt hoeft te zijn tot om de paar jaar een bolletje te kleuren. Het is alleen maar door braaf te volgen dat iemand als Trump enige macht kan hebben.
Verzet, kritisch burgerschap, werkt!
Meer weten? Op 2 mei organiseren we de Dag van het Kritisch Burgerschap.
door Jan De Clercq, sociaal laborant en verantwoordelijke communicatie binnen LABO vzw
Solidariteitsactie tegen gedwongen verhuis van vluchtelingen van opvangcentrum te Gent
Circles 4 Change
Visieweekend
Benieuwd naar hoe een LABO-workshop in elkaar zit? We lichten graag een tipje van de sluier op voor wat enkele workshops betreft die we de afgelopen jaren gegeven of gefaciliteerd hebben. We verwijzen je telkens ook graag door naar ons vormingsaanbod indien je interesse zou hebben de workshop bij ons te boeken of te volgen.
Van verontwaardiging tot actie
Iedereen raakt wel eens verontwaardigd bij het ervaren of zien van onrecht. In de workshop Van verontwaardiging tot actie gaan we samen aan de slag met onze verontwaardiging. We transformeren onze woede, angst of verdriet in hoop en actie. Deze klassieker is steeds een opsteker voor iedereen, ook als je al werk maakt van je verontwaardiging. Engagez-vous
Foto getrokken ter afsluiting van deze workshop op het jeugdwerkerscongres van Uit de Marge in 2015.
Krantentheater 
Achter krantenkoppen en flitsende beelden gaan ideologische keuzes schuil. Het nieuws is dus niet iets objectief of neutraal. Krantentheater ontwikkelt je kritische blik en wapent je tegen desinformatie. In tijden van commercalisering van de klassieke media en de opkomst van sociale media is deze workshop bijzonder relevant.
Foto getrokken tijdens een sessie krantentheater op onze Training 4 Trainers: Kritisch Burgerschap Versterken.
Sensory Labyrinth Theatre
LABO vzw is steeds op zoek naar nieuwe werkvormen. In het najaar hebben we in internationaal gezelschap de werkvorm Sensory Labyrinth Theatre ontdekt onder begeleiding van Ivan Brioc. Een week intense vorming resulteerde in twee theatervoorstellingen waarbij de toeschouwers hoofdrolspelers werden. Ze legden een hele weg af door het labyrint dat hun zintuigen prikkelde en hun innerlijke kind opnieuw naar boven haalde. Dit was – vooralsnog – een éénmalige productie maar LABO vzw is op zoek naar meer opportuniteiten om verder met deze werkvorm aan de slag te gaan!
Foto's getrokken op de Sensory Labyrinth Theater-training tijdens het herfstverlof van 2016 in de Teunisbloem.
Info-teambuilding
Iedereen weet wat een teambuilding is. Maar LABO vzw biedt niet zomaar een teambuilding aan. In onze teambuilding ga je speels aan de slag met inhoudelijke, persoonlijke of maatschappelijke thema's gelinkt aan je werk, engagement of activisme. Vandaar dus INFO-teambuilding.
Jeugdwerkers en organisaties die met jongeren werken, tonen doorgaans heel wat interesse voor ons workshopaanbod. Dat de trainers van LABO vzw gepokt en gemazeld zijn door jeugdwerk zal er niet vreemd aan zijn. We worden verder ook nog gevraagd door scholen, het sociaal-cultureel volwassenenwerk, grassrootsgroepen, sociale bewegingen en sociale ondernemers. Lees meer.
Foto's van het jeugdwerkerscongres van Uit De Marge 2016 met de workshoptitel: Jeugdwelzijnswerker anno 2016 – een job voor wereldverbeteraars?
Kritisch burgerschap voor Dummies – Vormingplus
Als beweging voor Kritisch Burgerschap draagt LABO vzw haar ideeën rond kritisch burgerschap ook in haar vormingen naar buiten. Dit gebaseerd op het emancipatorisch vormingswerk van Paulo Freire. Deze workshop staat stil bij de wereldproblemen, maar voorziet ook ruimte om te dromen. De deelnemer ontwikkelt vaardigheden om zich als kritisch burger op te stellen.
Kop en staart van je vorming
LABO vzw hecht onder andere veel belang aan de kop en de staart van vormingen en workshops. Want om samen te leren, moet er vertrouwen zijn. Verbinden is dan ook het sleutelwoord van meerdere workshops:
⦁ Actieve Hoop
⦁ Bouwen aan vertrouwen
Foto's van onze laatste workshop van 2016 voor de freelancers van Vormingplus Vlaamse Ardennen-Dender over de Kop en de Staart van een vorming.
Interesse voor een workshop?
Dit is is maar een proevertje van alle vormingen die we aanbieden. We zijn bedreven in een 20-tal innovatieve methodieken en hebben ook inhoudelijke kennis in voorraad. Zo kunnen we maatwerk leveren. Vraag gerust een offerte aan.
Een selectie foto's van de afgelopen maanden. Van feestjes, vormingen en acties.
Met steun van de Vlaamse Overheid
