De voorbije dagen werd ik via de newsfeed van mijn sociale media overspoeld door berichten en getuigenissen van vrouwen over seksuele intimidatie met de hashtag #metoo. Het is enerzijds niet verrassend en dan toch weer wel. Niet verrassend omdat je enigszins wereldvreemd moet zijn om te denken dat er geen probleem meer is. Toch verrassend omdat ik zelf de enorme omvang van het probleem toch telkens opnieuw onderschat. Wellicht omdat het probleem vaak geduid wordt met statistieken en die niet half zo hard aankomen als de verhalen die erachter verborgen blijven. Maar een deel van de verklaring ligt zeker in het feit dat ik als man nog steeds teveel niet zie. Ook dat is een onverdiend privilege: het niet te moeten zien.
Toch zijn er meer en meer mannen die bereid zijn om een poging te doen om het beest (en zichzelf in de spiegel) in de ogen te kijken. Voor hen, enkele tips, zodat ze ook de bokshandschoenen op kunnen nemen in de strijd tegen seksisme. Voor ik verder ga, even beginnen met een noodzakelijke disclaimer: ik beschouw mezelf niet als specialist in deze materie, maar ben zelf op zoek naar een taal om beter te begrijpen, een blik om meer te zien, en inspirerende handvaten om concreet aan de slag te gaan. Jezelf als mannen bevrijden van die patriarchale bril die anderen hun menselijkheid ontkent (en uiteindelijk ook die van jou), is een levenslang proces met veel vallen en moeizaam weer opstaan. Hieronder deel ik enkele lessen die ik tot op heden leerde en met wisselend succes probeer in mijn dagelijkse levenswandel te intregreren.
Vooraf: de patriarchale samenleving als bron van het probeem
Het patriarchaat kan worden omschreven als een economisch, politiek, cultureel en sociaal systeem dat niet-transgender mannen en ‘mannelijkheid’ privilegieert ten koste van vrouwen, transgender of niet-binaire personen (Catalyst Project). Binnen het patriarchaat gelden er strikte rolpatronen toegekend op basis van gender, gekoppeld aan een zeer binair denken. Dit wil zeggen dat je ofwel man bent wat betekent dat x van jou verwacht wordt ofwel een vrouw en dat betekent y. Het patriarchaat schuift ook heteroseksualiteit als norm naar voren en hangt sterk samen met andere uitsluitende sociale ordeningsmechanismen zoals ‘white supremacy’, kapitalisme en de (natie)staat. Samen staan deze instellingen in voor verknoopte vormen van elkaar versterkende onderdrukking voor de een en onverdiend privilege voor de ander.
Ook bell hooks benadrukt dat het patriarchaat een omvattend politiek-sociaal systeem is waarbinnen mannen een inherent dominante positie krijgen, die hen superieur maakt ten opzichte van alles en iedereen die in dat systeem als zwakker wordt beschouwd, in het bijzonder vrouwen en het vrouwelijke. Op basis van die superioriteit claimen mannen het recht om te domineren, gekoppeld aan verschillende vormen van psychologische terreur en geweld.
Harsha Walia voegt nog toe dat het patriarchaat in stand gehouden wordt door een genderspecifiek proces van socialisatie in alle domeinen van ons leven (scoiaal, economisch, ideologisch, cultureel, politiek en spiritueel), waarbij we geschoold worden om ons in te passen binnen het patriarchale denken.
Concreet kent het patriarchaat dus vele vertalingen en verschijningsvormen in de dagelijkse realiteit. Van een verschillende behandeling op de arbeidsmarkt tot een commerciële objectivering van het vrouwelijk lichaam in functie van een bepaald mannelijk gepercipieerd ‘ideaalbeeld’ (lees: lustobject). Maar een heel concreet resultaat zijn ook de talloze vormen van micro-agressie waarbij vrouwen, al dan niet bewust en variërend van zeer subtiel tot agressief, seksueel geïntimideerd worden.
Tip 1: School jezelf bij!
Nee, sociale verandering is niet vanzelfsprekend. Seksisme en patriarchaal denken zit diep ingebakken in al onze structuren, in onze cultuur en – willen of niet – in ons eigen denken. Dat je jou soms hulpeloos voelt als je daarmee geconfronteerd wordt, ook als man, mag dan ook niet verbazen. Geloof me, en ik spreek hier ook uit eigen ervaring, goed bedoelende mannen maken ook fouten. Soms keer op keer opnieuw. En zonder het te snappen. En dan verwacht je, als je effectief je gedragspatronen wil veranderen, ook een uitleg, een helpende hand. Maar is het echt de verantwoordelijkheid van vrouwen of niet-binaire personen, die dagelijks met de negatieve en kwetsende gevolgen van de genderongelijkheid geconfronteerd worden om ons elke keer opnieuw te doen begrijpen wat aan de hand is? Dat is een onredelijke en onnodige verwachting.
Onnodig omdat er andere manieren zijn om de nodige inzichten te verwerven. Lees het werk van schrijfsters als bell hooks, Anja Meulenbelt of Audre Lorde. Blijf op de hoogte van het werk van feministische organisaties als Furia, of neem een kijkje op blogs als Everyday Feminism en The Feminist Wire. Wat leer je daar over de samenleving, over genderverhoudingen en eventueel ook over jezelf? Evalueer jezelf kritisch. Neem de tijd om kritiek binnen te laten komen en hou daarbij steeds de volgende tip in het achterhoofd.
Tip 2: Leer de defensieve positie verlaten
Ouch! Je bent blijkbaar weer in de val getrapt en wordt verweten iets seksistische te hebben gedaan of gezegd. Maar is dat wel zo of is dit gewoon een manier om je voor blok te zetten? Komt die gedachte je bekend voor? Oké, tijd om even het schild te laten zakken en te kijken of je iets uit de kritiek kan leren om te groeien als bondgenoot én mens.
De tweede tip is moeilijker in praktijk te brengen, dan op het eerste zicht lijkt. Wanneer iemand je aanspreekt op ongepast gedrag, neem je dat vaak heel persoonlijk. De eerste reactie is er dan een van minimalisering, onnodige nuancering of zelfs het omkeren van de rollen en verantwoordelijkheid. Het helpt om te aanvaarden dat je nu eenmaal niet anders kan dan fouten maken. En dat jij niet gelijk staat aan je gedrag. Je hoeft niet je hele persoon te veranderen om je eigen gedrag onder de loep te nemen en eventueel bij te sturen.
In ‘Going to places that scare us’ gunt de Amerikaanse activist en organizer Chris Crass ons een blik op zijn persoonlijke traject van een zeer defensieve houding (‘ik ben een anarchist, ik kan onmogelijk seksistisch zijn!’) naar een pro-actief zoeken naar een weg vooruit. Het is een moedige en hoopgevende getuigenis die mij alvast inspireert om ook op zoek te gaan. Want ook in mijn eigen werk en organisatie bots ik op genderdynamieken. Ook daar moet ik de strijd aanbinden met blinde vlekken, voor ik in staat ben om echt plaats te ruimen en mijn eigen gedrag consequent bij te sturen op basis van de gelijkwaardigheidswaarden die ik claim na te streven.
En misschien nog even dit: neem de verhalen en gevoelens die achter kritiek schuilgaan ook echt serieus. Het kan best zijn dat je intentie niet slecht was, maar als je iemand ongemakkelijk liet voelen of opzij duwde, dan zijn de gevolgen wel reëel.
Tip 3: Laat seksistisch gedrag niet zomaar passeren
We hebben het allemaal al gezien: ongepast gedrag. Of het nu gaat om subtiele vormen van ongewenst gedrag of meer agressieve daden, vaak zijn er ooggetuigen die ofwel ongemakkelijk draaien of zelfs helemaal doen alsof ze niets gezien hebben. Vaak is de tijd om te beslissen (kom ik tussen of niet? en hoe?) zeer beperkt en er lijkt ook niet altijd een goede optie. Dat er weinig plaatsen zijn waar we als man leren (hallo, onderwijswereld?) hoe een effectieve medestander van vrouwen tegenover seksisme te zijn, maakt het er niet makkelijker op. Maar als je in zo’n situatie bent, dan is de algemene stelregel meestal wel dat iets doen steeds beter is dan niets doen. Misschien was je interventie in dat geval niet perfect, maar het was er wel een.
Forumtheater over bondgenootschap
Heb je toch niets gedaan, blijf dan niet steken in schuldgevoel. Daar heeft niemand wat bij te winnen. Stel jezelf de vraag wat je volgende keer kan doen in een gelijkaardige situatie. Bedenk je opties voor verschillende contexten. Win advies in bij anderen of, zoals we in sommige van onze workshops doen, creëer een context waar je op basis van rollenspelen of forumtheater in een veilige omgeving alternatieve strategieën kan uitproberen. Op die manier win je aan zelfvertrouwen en concrete opties om de volgende keer wel tussenbeide te komen. Want jammer genoeg zullen er nog lang teveel opportuniteiten zijn om als bondgenoot te reageren.
Tip 4: Start of vervoeg een mannengroep (een anti-seksistische wel te verstaan!)
Je kan natuurlijk op jezelf leren en proberen je gedrag bij te sturen, maar de kracht van werken in groepen waar je elkaar kritisch kan bevragen én constructief ondersteunen is van onschatbare waarde. Zoals eerder geschreven is het niet de verantwoordelijkheid van vrouwen om ons aan te leren wat seksisme is. Soms zullen ze toch de generositeit opbrengen om ons nieuwe inzichten te geven, maar verwacht het niet. Als man kan je wel ten rade gaan bij andere mannen. Welke ervaringen hebben zij? Welke drempels moeten ze over? Wat werkte wel of niet?
In een mannengroep kan je zelf een veilige omgeving creëren om jezelf kwetsbaar op te stellen of net moedig te zijn. Het kan een springplank zijn om zowel samen als individueel meer solidair uit de hoek te komen. Maar blijf jezelf wel de vraag stellen: klopt ons vertrekpunt nog steeds? Zijn we nog steeds bezig met anti-seksisme en zijn we waakzaam over het reproduceren van patriarchaal denken binnen onze groep? Binnen dit soort groep kan je praten, maar ook andere activiteiten organiseren zoals een leesgroep of de eerder vermelde rollenspelen.
Tip 5: Maak fouten!
Zoals Ricardo Levins Morales, een Puerto Ricaanse kunstenaar en activist, zegt over de vergelijkbare pogingen van witte mensen om solidair te zijn met gekleurde mensen: sommige dingen kan je niet goed genoeg doen, maar je krijgt wel de kans om ze te doen. Laat je dus niet ontmoedigen. Geef niet op en besef dat je niet steeds de misschien verhoopte dankbaarheid zal oogsten voor je pogingen. Uiteindelijk gaat je inzet om iets veel belangrijker dan als bondgenoot erkenning krijgen. Zoals Beckett het eens formuleerde: “Probeer en faal. Het maakt niet uit. Probeer opnieuw en faal opnieuw. Maar faal beter!”
Tip 6: Breng de knooppunten in kaart!
Tot slot een tip waar we allemaal wat aan hebben. Want deze tip geldt ook voor witte vrouwen, maar uiteraard niet omdat ik die geef. Probeer iets complex nooit te simplificeren, waarschuwt Arundhati Roy ons. Oké, dat is vast niet de boodschap waarop je zat te wachten. Maar als je tot hier bent gekomen, dan wil je vast ook geen half werk doen. Uit de hogerop aangehaalde definities blijkt duidelijk hoe het patriarchaat niet los gezien kan worden van andere vormen van onderdrukking, bijvoorbeeld op basis van ethniciteit, gezondheid of klasse. Zo is de manier waarop een zwarte, lesbische vrouw met een beperking geconfronteerd wordt met seksisme, versterkt door andere breuklijnen, vaak fundamenteel verschillend van die waarmee een witte, hetero vrouw zonder die beperking te maken krijgt. (Wie trouwens meer wil weten over het snijpunt tussen gender en ethniciteit is bij Ella vzw aan het juiste adres.)
Die vaststelling impliceert noch een hiërarchie aan vormen van onderdrukking, noch een oproep tot een Olympische Spelen van onderdrukking. Maar het is opnieuw een reëel verschil, waar we te vaak blind voor zijn. Kunnen we in onze denkoefening en praktijk proberen om die complexiteit mee te nemen op een manier die ons in staat stelt om bondgenoot of medeplichtige in meer dan één strijd te zijn? Daarom een warme oproep: als je dan toch bezig bent om de ketens van het partriarchale denken van je af te gooien, doe dan meteen aan kruispuntdenken en verbind die verschillende strijden!
Minder patriarchaat is ook gezond voor mannen!
Anti-seksistische actie door mannen gaat niet over altruïsme of liefdadigheid, maar wel over solidariteit. Die solidariteit vertrekt bij de realisatie dat de patriarchale cultuur onze eigen groei en zelfontplooiing als man even goed in de weg staat. De opgelegde verwachtingen en patronen schaden je als man ook in je eigen ontwikkeling tot autonoom individu. Een gezondere genderverhouding en de vrijheid van ieder om daarin zonder (ver)oordelen een eigen weg uit te stippelen kan alleen maar bijdragen tot gezondere relaties, meer evenwicht en een toenemend persoonlijk welzijn.
Postscript (a.k.a. tip 7): De revolutie begint aan het thuisfront
Af en toe eens in de spiegel kijken kan geen kwaad. In plaats van deze tekst te schrijven, had ik ook kunnen kiezen om wat van de aanmodderende taken en verantwoordelijkheden in de eigen huislijke sfeer op te nemen. Terecht word ik af en toe gewezen op het onevenwicht in ‘emotional labor’ dat aanwezig is in veel heteroseksuele relaties. Ook ik kan niet ontsnappen aan de vaststelling dat dit bij ons thuis niet anders is. Misschien is de impact van het patriarchaat en de rolpatronen die we daarin toebedeeld krijgen wel nergens zo hard te voelen als in onze relaties. In het zeer onwaarschijnlijke geval dat je binnen je werk of schoolse context op geen enkele manier met vrouwen of niet-binaire personen in aanraking komt, zal je er sowieso wel in je familie hebben. Dus is er geen enkele excuus voor mannen die met dit thema willen aan de slag gaan. Als je ergens wil beginnen, begin dan klein! Maar vergeet vooral niet te beginnen.
In workshops over kritisch burgerschap of die inzoomen op het omzetten van verontwaardiging in sociale actie, maken we vaak gebruik van een oefening genaamd actiegallerij. Op basis van een rijke collectie beeldmateriaal verkennen we een uitgebreid gamma aan actievormen. Hoewel we hiervoor verschillende manieren hebben is de inzet steeds hetzelfde: tonen dat we als burgers over een ongelooflijk divers arsenaal aan mogelijkheden beschikken om onze stem te laten horen en verandering kracht bij te zetten.
Moeilijke vragen gaan ze bij Young Friends of the Earth al lang niet meer uit de weg. Deze keer werden we gevraagd een sessie te begeleiden over het “ontmantelen van het partriarchaat”, niet enkel in de samenleving maar in het bijzonder ook in onze eigen groepen.
