Racisme is terug van nooit weggeweest. En zoals te vaak was er een extreme golf van racistisch haat prediken nodig om op grote schaal – en op hoog politiek niveau – een duidelijke blijk van verontwaardiging te ontwaren. In werkelijkheid is racisme echter een dagelijks kwaad dat voor de doorsnee Vlaming onopgemerkt passeert.
Ik hoop dat Ramzi Mohammed Kaddouri eens de storm gaan liggen is in vrede kan rusten en dat zijn familie en vrienden steun en warmte vinden bij het verwerken van hun tragische verlies. Als samenleving doen we er echter goed aan te beseffen dat er zonder rechtvaardigheid geen (sociale) vrede kan zijn. Het volstaat niet om vandaag verontwaardigd te zijn en morgen terug over te gaan naar de orde van de dag. Het is hoog tijd het reëel bestaande racisme serieus te nemen en werk te maken van een geloofwaardige en krachtdadige strategie om dat racisme te bestrijden. Maar eerst moeten we begrijpen hoe racisme functioneert binnen onze samenleving. Want racisme begrijpen is een voorwaarde om het effectief te bestrijden.
Vier niveaus van racisme
Soms krijg je de indruk dat racisme een louter individueel probleem is. Een 'kleine groep' is in het racistische bedje ziek en heeft 'hulp' nodig. Racisme reduceren tot het individuele niveau is echter iets te makkelijk. Ik zag op Twitter volgende uitspraak van Orhan Agirdag passeren: "hoe institutioneler racisme, hoe minder verontwaardiging. Hoe individueler racisme, des te meer verontwaardiging." Hij heeft ongetwijfeld gelijk, maar ik zou er nog aan toevoegen dat die selectieve verontwaardiging niet meer dan een logisch gevolg is van de te enge bril waardoor we het racisme probleem bekijken.
Zoals ook Ico Maly aangeeft, we hebben een structureel probleem in Vlaanderen omdat we de collectieve dimensies van racisme niet zien. Om die blinde vlek mee in kaart te breng, doe ik beroep op een model dat we ook vaak gebruiken in ons vormingswerk. Het analytische model illustreert hoe racisme op verschillende niveaus bestaat en dat die verschillende vormen van racisme samenhangen en elkaar versterken. Een effectieve anti-racistische strategie moet racisme dan ook op verschillende fronten tegelijk bestrijden.
Volgende niveaus van racisme worden beschreven en behandel ik hieronder:
- Individueel (interpersoonlijk) racisme
- Geïnternaliseerd racisme
- Cultureel racisme
- Geïnstitutionaliseerd racisme
We hanteren de niveaus frequent bij vormingswerk, niet alleen over racisme maar ook binnen het brede veld van 'anti-oppression work'. Ze komen aan bod in de 'Systemic Oppression Theory' en zijn ook makkelijk terug te vinden bij andere vormen van onderdrukking zoals seksisme. Om alle twijfel weg te nemen zal ik het ook hebben over 'omgekeerd racisme' en daarmee kort een vijfde vorm van racisme bespreken. Spoiler alert: een vijfde vorm die er eigenlijk geen is…
Individueel racisme: de meest zichtbare vorm
Zonder twijfel is dit de meest zichtbare vorm van racisme. Het is het racisme op individueel, interpersoonlijk niveau. Elke vorm van het publieke uiten van vooroordelen, haat of daden van discriminatie zijn voorbeelden van deze vorm van racisme. Zodra een persoonlijke overtuiging wordt omgezet in interactie wordt het racisme zichtbaar. De haatberichten op Facebook naar aanleiding van een Vlaamse tiener met Marokkaanse roots zijn een goed voorbeeld hiervan. Andere voorbeelden zijn een winkelier die een klant met migratieachtergrond niet dezelfde service biedt of iemand die weigert naast iemand met een andere huidskleur te zitten op het openbaar vervoer.
Het is belangrijk gevallen van individueel racistisch gedrag niet zomaar voorbij te laten gaan. Want anders wek je de indruk dat die oké zijn, wat in geen enkel geval aanvaardbaar is. Veel 'haatmisdaden' zijn een escalatie van een lange geschiedenis van onopgemerkte of genegeerde racistische gedragingen die nooit (of te weinig) werden veroordeeld. Toch is dit maar het tipje van de ijsberg. Daarom verkies ik hier meer aandacht te besteden aan andere, minder voor de hand liggende racisme niveaus.
Geïnternaliseerd racisme: een Trojaans paard
Ook deze vorm van racisme is in wezen individueel, met dat verschil dat het zich niet in de eerste plaats tussen personen manifesteert maar in het denken en voelen van een individu. Dit racisme heeft een belangrijke impact op ons zelfbeeld en kan bij de dominante groep leiden tot gevoelens van superioriteit, net zo goed als tot gevoelens van minderwaardigheid bij de maatschappelijke groepen die doelwit zijn van racisme.
In de samenleving bestaan heel wat (voor)oordelen over deze of gene groep mensen. Hoe een groep waarmee je jezelf identificeert wordt geportreteerd zal – bewust of onbewust – een invloed hebben op de ontwikkeling van jouw zelfbeeld. Wie of wat zie jij als je in de maatschappelijke spiegel kijkt? Het resultaat is te vergelijken met de vervormende spiegels die je in sommige kermisattracties ziet. De ene spiegel ('white supremacy') maakt dat je vindt dat je beter bent dan de ander, de andere heeft het omgekeerde effect. Om die reden was het idee 'black is beautiful' cruciaal als tegengif voor zwarte emancipatiebewegingen actief in racistische samenlevingen. Om dezelfde reden blijft het noodzakelijk om #BlackLivesMatter te herhalen, tot iedereen – ongeacht de huidskleur – beseft dat het leven van iemand die niet blank is even waardevol is.
Een negatief zelfbeeld kan erin resulteren dat we niet alleen van de samenleving, maar ook van onszelf of onze omringende gemeenschap vervreemden. Er zijn verschillende wetenschappelijke experimenten die aantonen hoe de identiteitsontwikkeling van zwarte jongeren in de VS aangetast wordt door dit geïnternaliseerde racisme. Een tekenend voorbeeld zijn de studies waarbij zowel zwarte als blanke kinderen meer positieve eigenschappen toeschrijven aan een blanke pop dan aan een zwarte, terwijl die eerste groep kinderen zichzelf wel duidelijk identificeren met de zwarte pop.
Uiteraard hangt geïnternaliseerd racisme in sterke mate samen met het culturele racisme dat hierna besproken wordt. Het is de constante confrontatie met stereotype en stigmatiserende benaderingen in de dominante cultuur die een enorme impact heeft op de ontwikkeling van een identiteit en dus het zelfbeeld dat we van onszelf vormen.
Cultureel racisme: het kind en het badwater
Geschiedschrijving, media, tradities, populaire cultuur, ze dragen allemaal een beeld uit dat heel vaak onderscheid maakt tussen 'wij' en 'zij', tussen 'ons' en 'de ander'. Het culturele weefsel bepaalt het DNA van een samenleving. Binnen die cultuur wordt de basis gelegd voor een maatschappij die gebaseerd is op inclusie of net op uitsluiten en discriminatie. Want zoals Audre Lorde benadrukte: het zijn niet onze verschillen die ons verdelen, maar wel ons onvermogen om die verschillen te erkennen, accepteren en zelfs vieren.
Dat blijft een moeilijke oefening. Want hoewel we uit de landbouw weten dat monoculturen veel vatbaarder zijn voor plagen, blijven sommigen worstelen met heimwee naar een monocultureel Vlaanderen dat nooit meer terugkomt. In plaats van verschillen te vieren, worden ze een basis voor uitsluiten, uitlachen en verdacht maken. Stuk voor stuk elementen die pijnlijk diep in ons culturele DNA lijken ingebakken te zitten. Dat blijkt niet alleen uit de gekende voorbeelden van racistische stereotyperingen van 'de ander' in stripverhalen, boeken of op TV maar ook uit de manier waarop wordt omgesprongen met iedereen die racisme in de culturele ruimte aankaart.
Het is dan ook geen fijne realiteit om mee geconfronteerd te worden. Want een deel van onze culturele identiteit is onmiskenbaar gebaseerd op een racistische ideologie. Of je het nu wil geweten hebben of niet, enkele edities terug stond in de driedelige editie van het Van Dale woordenboek bij zwarte piet nog dat die de 'negerknecht' van Sinterklaas was. Einde discussie lijkt me dat. De arrogante houding van velen in de pietendiscussie, die wars van elke vorm van empathie en koste wat het kost hun traditie willen bewaren spreekt boekdelen. Of vraag het aan de op Facebook felbelaagde actiegroep 'Stop Oppressive Stereotypes' die racistische stereotypes in het attractiepark de Efteling aankaart. Hallucinant welke verwensingen en bedreigingen die over zich heen krijgen. De pijnlijke conclusie is dat te veel mensen in deze samenleving meer aanstoot nemen aan kritiek op racistische elementen in onze cultuur dan aan racisme zelf. En dat immens probleem voor elke samenleving die zichzelf democratisch noemt.
Hoewel we allemaal boter op ons hoofd hebben bij het in standhouden van een racistische cultuur hebben de media in het bijzonder verantwoording af te leggen. Zeer recent illustreerde Christophe Callewaert nog hoe ver sommige kranten gaan in het stigmatiseren van 'de ander'. Ongefundeerde vooroordelen op individueel niveau uiten is jammer, maar wanneer het om een systematische praktijk in de media gaat, is actie nodig. Wat dat betreft: hoe lang gaan we nog tolereren dat de media telkens opnieuw het woord 'illegaal' opvissen om te verwijzen naar mensen zonder papieren?
Wie zich racistisch gedraagt vindt binnen het brede culturele veld vandaag vaak bevestiging. Cultureel racisme normaliseert racistisch denken en handelen, beïnvloedt onze kijk op de ander en ondermijnt op die manier het draagvlak voor een inclusieve en solidaire samenleving.
Geïnstitutionaliseerd racisme: als wet onrecht wordt…
Een laatste niet te onderschatten niveau van racisme is dat racisme dat verankerd zit in de spelregels van onze samenleving. Het meest voor de hand liggende voorbeeld is wetgeving die expliciet racistisch is (zoals oude segregatie wetten), maar het gaat natuurlijk veel verder dan dat. Het feit dat je met een migratieachtergrond feitelijk veel meer obstakels ondervindt in het onderwijs, op de arbeidsmarkt, bij het zoeken naar een woning of in de gezondheidszorg getuigt allemaal van diepgewortelde institutionalisering van racisme binnen belangrijke maatschappelijke voorzieningen.
Het probleem is dat het gevestigde racisme in instellingen ervoor zorgt dat de ene groep systematisch bevoordeeld wordt en opzichte van de andere die benadeeld wordt. Wanneer een individu handelt vanuit een mandaat verkregen door een instelling en daarbij discrimineert op een manier die minstens getolereerd en soms zelfs aangemoedigd wordt door zijn opdrachtgevers, dan gaat het niet om individueel maar over institutioneel racisme. 'Ethnic profiling', wanneer politie agenten doelwitten voor een grondige controle selecteren op basis van hun huidskleur, is een sprekend voorbeeld. De assumptie hier is dat mensen met een migratie achtergrond een groter risicoprofiel hebben voor crimineel gedrag puur omwille van hun etnische afkomst. Aangezien het om een systematische praktijk gaat, zit het vooroordeel niet louter op het niveau van de individuele agent, maar op het niveau van de politie als instituut. Dit laatste is onmiskenbaar nog veel erger.
Omgekeerd racisme: de vorm van racisme die niet bestaat
Omgekeerd racisme is zelden echt racisme, behalve in die zeldzame gevallen… Nee, stop al maar. Omgekeerd racisme bestaat simpelweg niet. Het is in het beste geval een argument dat onwetendheid illustreert, maar even vaak een slecht excuus van slechte verliezers die zo de handdoek gooien in het racisme debat. Waarom dat zo is?
Soms hoor je opmerkingen als "zij zijn ook racistisch naar ons" of "mensen met een migratieachtergrond hebben ook een stereotyperend beeld van de autochtone bevolking". Hoewel dat laatste ongetwijfeld waar is, is racisme geen tweerichtingsverkeer. Op het individueel niveau bestaan uitingen van onbegrip of afkeer uiteraard in beide richtingen. Maar racisme is, zoals andere vormen van onderdrukking, in wezen een structureel gegeven dat samenhangt met de positie die een geprivilegeerde groep in de samenleving inneemt. Racisme gaat niet enkel om vooroordelen maar ook over de macht om die vooroordelen om te zetten in discriminatie.
Onderdrukking heeft immers altijd te maken met macht. In deze samenleving hebben mensen met een migratieachtergrond nu eenmaal niet de mogelijkheid om de autochtone Belg systematisch uit te sluiten of discrimineren. En dat is in essentie wat racisme zo gevaarlijk maakt: dat irrationele vooroordelen die wijd verspreid onder de bevolking leven gebruikt worden om een onrechtvaardige situatie te legitimeren en in staat te houden.
Conclusie: anti-racistische actie, een strijd op vele fronten
Velen mogen dan (terecht!) gechoqueerd zijn over de degoutante racistische uitingen naar aanleiding van de dood van Ramzi Mohammed, echt verbazen mag het niet. Bovenstaande analyse illustreert hoe racisme nog steeds zit ingebakken in het DNA van onze samenleving. Het probleem erkennen en in al zijn complexiteit begrijpen is een eerste voorwaarde om geloofwaardige actiestrategieën te ontwikkelen.
De verschillende niveaus van racisme zullen ook om een andere aanpak vragen. Er is geen blauwdruk, maar er zijn wel enkele duidelijke aanknopingspunten voor dergelijke strijd. Individueel racisme ondermijnen vergt enerzijds om de nodige moed om racistisch gedrag publiek te confronteren en anderzijds een lange termijn strategie waar de culturele en institutionele wortels van racisme afgesneden worden. Om het culturele racisme te bestrijden moeten nieuwe allianties gevormd worden die een andere lezing van de werkelijkheid en geschiedenis naar voor schuiven in vele domeinen van de media over het onderwijs tot in de kunstwereld. Het institutionele racisme maakt het nodig een offensieve aanpak te ontwikkelen die racistische praktijken ontmaskerd en verantwoordelijke instanties vaker, sneller en harder ter verantwoording roept.
Een ding is zeker: er is nog een lange weg te gaan en we kunnen er maar beter snel aan beginnen. Want op lange termijn kent een meer inclusieve samenleving vooral winnaars, ook onder mensen zonder migratieachtergrond.
Jeroen Robbe is reeds vijftien jaar als activist betrokken in grassroots sociale bewegingen. Hij is actief rond andersglobalisme, klimaatrechtvaardigheid en vluchtelingen solidariteit. Bij Vredesactie geeft hij sinds tien jaar training geweldloze directe actie en bij LABO vzw staat hij in voor vormingswerk en sociale actie. Met vallen en opstaan probeert hij als blanke man bondgenoot te zijn in de strijd tegen racisme, seksisme en andere vormen van onderdrukking.