De strijd om de geschiedenis en het onvertelde verhaal
De pedagogische relevantie van Malcolm X voor kritische wereldburgers
Malcolm X is helemaal terug! En dat zullen we geweten hebben. Momenteel loopt een theatervoorstelling in de KVS en er is ook een zeer welkom Nederlandstalig boek verschenen bij EPO uitgeverij. Wie was Malcolm X en waarom vinden we als beweging voor kritisch burgerschap zijn erfenis zo belangrijk? In wat volgt een korte persoonlijke appreciatie van de man binnen de context van de bredere strijd van zwarte Amerikanen voor bevrijding en een aanmoediging om de nieuwe kansen te grijpen om hem ook in het Nederlands beter te leren kennen.
De strijd om de geschiedenis en het onvertelde verhaal
Het geldt voor elke belangrijke historische gebeurtenis: wie nadien de pen vasthoudt (vaak de overwinnaar), heeft een grote impact op ons collectieve geheugen. Geschiedschrijving is immers geen neutraal proces. Het is een strijd tussen verschillende perspectieven met als inzet het verhaal dat de volgende generaties zullen onthouden. Wie het gangbare discours over de strijd van de geschiedenis van de Amerikaanse burgerrechtenbeweging leest, zal ook daar vaak geconfronteerd worden met één invalshoek die mainstream geworden is. En daardoor dus ook onvermijdelijk een zeer onvolledig en gekleurd beeld krijgen.
Dat ‘opgepoetste’ verhaal houdt ons onder andere voor dat Rosa Parks een brave ziel was die, vermoeid na een lange dag werken, weigerde recht te staan om plaats te maken voor een blanke medereiziger. Wat er niet bij verteld wordt is dat Rosa Parks op dat moment al jaren zeer actief geëngageerd was in de burgerrechtenbeweging en dat haar beslissing dus meer gepolitiseerd en minder spontaan was dan je zou vermoeden.
De tweede klassieke misvatting is dat van de tegenpolen Martin Luther King en Malcolm X. Volgens deze gebruikelijke vertekening van de realiteit was Martin Luther King een bijna heilige, een dromerige vredesapostel, terwijl Malcolm X een gewelddadige haatzaaier en separatist en was. Beide afschilderingen stroken niet met de werkelijkheid.
Voor we verder gaan met Malcolm X nog even Martin Luther King herkaderen. Hij was weliswaar zowel strategisch als principieel voorstander van geweldloos verzet, maar hij was politiek in zijn voorstellen veel radicaler dan men ons wil doen geloven. Cornel West stelde een zeer lovenswaardig boek samen, genaamd The Radical King waarin hij King’s erfenis in ere wil herstellen. West laat er King zelf uitgebreid aan het woord in een reeks geschriften die het denken van King in die mate verrijkt dat menig progressief ongemakkelijk op zijn stoel begint heen en weer te schuiven. Gelijke burgerrechten voor zwarte Amerikanen was immers lang niet het eindpunt van King’s droom, die onder meer ook aandacht had voor een verregaande herverdeling van de rijkdom. Te vroeg werd een eind gemaakt aan zijn strijd voor die droom wanneer hij vermoord werd.
Maar wie was die andere onvermoeibare vrijheidsstrijder, Malcolm X, die helaas op dezelfde gewelddadige manier als King aan zijn einde kwam? Ik leerde de man, zoals vele generatiegenoten kennen door de biografische speelfilm van Spike Lee. De film zat ooit als ‘gratis extraatje’ bij een andere film waarvan ik de DVD kocht. Het is uiteindelijk het B-kantje over Malcolm X dat ik doorheen de jaren opnieuw en opnieuw zou gaan kijken. Als jonge activist werd ik al snel geraakt door de rake bewoordingen en strijdbaarheid van Malcolm X, in de film vertolkt door Denzel Washington. De fictie maakte al snel plaats voor talrijke archiefbeelden van de historische figuur zelf op youtube.
Malcolm X was een complexe figuur met een zeer boeiende maar ook tragische biografie. Zijn compromisloze strijdvaardigheid heeft hem mee de reputatie opgeleverd de ‘gewelddadige versie van Martin Luther King’ te zijn. Achter zijn ‘by any means necessary’ schuilde echter geenszins een drang tot geweld, maar een zeer nuchtere kijk. Geconfronteerd met een fundamenteel onrechtvaardig systeem dat zwarte Amerikanen degradeerde tot tweederangsburgers, maakte hij duidelijk dat het status quo absoluut niet aanvaardbaar was. Kleine hervormingen in de marge die het racisme zelf ongemoeid lieten zouden niet volstaan. De dingen zeggen waarop het staat, dat was de houding die Malcolm X typeerde.
Wat hij niet deelde met King was diens geloof dat het systeem geresponsabiliseerd kon worden via geweldloos verzet. Hij weigerde te spelen volgens die eenzijdige spelregels, wat bijdroeg tot de demonisering van hem en zijn beweging. Hij wees er echter op dat vasthouden aan geweldloze strijd als enige strategie enkel mogelijk was als ook de tegenspeler die regel zou aanvaarden.
Het is onmogelijk iemands kijk op de werkelijkheid echt te begrijpen, zonder een oog te werpen op diens biografie. Malcolm X was oorspronkelijk Malcolm Little, maar hij deed in een onevenaarbare ‘decolonize yourself’-stijl afstand van de naam die zijn voorvaderen kregen van hun slaveneigenaars. Anders dan King had hij effectief aan den lijve ondervonden wat opgroeien in armoede is en hoe ‘sociale diensten’ de gezinnen van de zwarte en verarmde bevolking wisten te ontwrichten.
De pedagogische relevantie van Malcolm X voor kritische wereldburgers
Er is een citaat van Malcolm X dat we vaak gebruiken op workshops in krantentheater of andere vormingen waarbij we de media kritisch onder de loep nemen: “als je niet voorzichtig bent, dan zullen de kranten ervoor zorgen dat je hen die onderdrukt zijn haat en de onderdrukkers liefhebt.” Woorden die mooi illustreerden hoe Malcolm X deed aan wat Freire omschreef als ‘de wereld lezen’. Op basis van een kritische analyse van de specifieke context en met oog voor de link met de globale realiteit keek hij naar de werkelijkheid, omdat die kennis van de werkelijkheid cruciaal is bij het uitstippelen van een actiestrategie.
Hoewel dit schema voor een hedendaagse beweging van kritische burgers niet met Malcolm X in gedachten is opgesteld, had het wel uit zijn pen kunnen komen. Wellicht had hij er nog een mooie metafoor aan toegevoegd. Niet voor niets richtte hij zich aan het eind van zijn leven, bij de oprichting van een nieuwe (seculiere) organisatie, de Organization of Afro-American Unity (OAAU), met de woorden: “onderwijs is ons paspoort voor de toekomst, want morgen behoort slechts aan zij die haar vandaag voorbereiden”.
Eén van de grote verdiensten van Malcolm X was dat hij heel wat Amerikanen met Afrikaanse voorouders opnieuw een gevoel van zelfwaarde gaf. “Wie heeft jou geleerd om jezelf te haten?” vroeg hij aan een quasi volledig zwart publiek. Heel vaak gebruikte hij een rijke beeldtaal om zijn punt kracht bij te zetten. Zo maakte hij een onderscheid tussen de ‘house negro’ en de ‘field negro’. Een verwijzing naar het tijdperk van de slavernij. De huisslaaf woonde dichter bij zijn meester en werd wel uitgebuit maar dan net iets subtieler. Het was soms genoeg om zich met de meester te gaan identificeren. Dat terwijl de absolute uitbuiting van de slaven op het veld ervoor zorgde dat die laatste groep een constante haat voor hun meester koesterden.
Als er een mogelijkheid was om te ontsnappen of in opstand te komen dan waren de huisslaven, aldus Malcolm X, vaak zo bekommerd om hun meester dat ze blind voor het lijden van hun medeslaven het nalieten om in verzet te komen. Malcolm bood de zwarte Amerikaan van de jaren ’60 een alternatief voor het lijdzaam aanvaarden van onderdrukking: doen zoals de oude veldslaven. Word een field negro en sla terug!
Deze tijd heeft nood aan nieuwe Malcolm X’en en Martin Luther Kings. Net zo goed als we Ella Bakers en Rosa Parksen nodig hebben. Want laat ons vooral niet vergeten dat de strijd voor bevrijding van de zwarte Amerikaanse bevolking, net zo goed als voor eender welk volk geldt, onmogelijk vooruit kon gaan zonder de inzet en het leiderschap van vele sterke vrouwen die vaak slechts een voetnoot kregen in de ‘officiële’ geschiedenis. Elk cultureel project dat deze reuzen van de sociale verandering opnieuw in het daglicht plaatst, moeten we toejuichen. Zeker als daarbij de kaders van fatsoen opgetrokken door het establishment versplinterd worden
Malcolm X haatte de witte Amerikaan niet. Hij haatte het systeem van witte superioriteit dat gepaard ging met het gewelddadige onderdrukken en uitbuiten van de zwarte landgenoten. En hij legde terecht de vinger op de wonde door… white privilege
Malcolm X was niet makkelijk om de tuin te leiden en hij durfde te zeggen waar het op stond. Progressieven die in werkelijkheid een beleid steunden dat op een dun laagje beschavingsretoriek na niet veel beter was dan dat van conservatieve witte racisten noemde hij ‘vossen’. En die vos was in zijn ogen nog gevaarlijker en vooral verraderlijker dan de conservatieve wolf. Want de vos verbergt zijn tanden achter een glimlach die de beet niet minder dodelijk maakt.
Ook dat was de kracht van Malcolm X: heldere beeldtaal die tegelijk grappig is en niets aan de verbeelding over laat. Zijn gespierde maar eerlijke taal en liefde voor zijn zwarte medemens maakten hem tot bron van inspiratie voor hele generaties. Van Stokely Carmichael die de uitdrukking ‘Black Power’ lanceerde over de Black Panther Party tot hiphoplegendes als Public Enemy, ze delen hun bewondering voor de man die de zwarte Amerikaan zijn waardigheid terug gaf.
Andere eigenschappen die Malcolm X sierden en mijn bewondering voor hem nog vergroten zijn nederigheid en kritische zelfbevraging. Ondanks de retorische kracht, ondanks de vele supporters, als het er op aan kwam, dan durfde hij toe te geven dat hij fout was. Eens hij besefte de bal misgeslagen te hebben, dan mocht dit publieke gezegd worden. Liever dat dan blijven verkondigen waarin hij zelf niet meer geloofde. Om die reden brak hij met Nation of Islam, hoewel hij overtuigd moslim bleef, misschien wel net omdat hij overtuigd moslim bleef. Om die reden herzag hij ook zijn visie op samenwerking met andere zwarte leiders. En om diezelfde reden ging hij anders kijken naar de verhouding tussen witte en zwarte Amerikanen. Het maakt Malcolm X tot een zeldzaam oprecht voorvechter van een vrijheidsstrijd waarvan de consequenties niet beperkt kunnen worden tot zwart versus wit.
Martin Luther King werd opgepoetst en verburgerlijkt, Malcolm X werd met zonden overladen. Twee recepten, één doel. Op die manier probeerde het establishment te doen wat het nog steeds doet: iconen in de strijd voor een radicaal andere samenleving onschadelijk maken. Aan ons om dit niet te laten gebeuren. Het wordt tijd dat we Malcolm de erkenning geven die hij verdient als icoon voor kritisch burgerschap. Want ook dichter bij huis, in onze tijd en onze samenleving hebben we nood aan compromisloos leiderschap dat weigert te gehoorzamen aan krachten van onderdrukking en racisme.
