Het WK voetbal werd gisteren afgetrapt met een moeizame overwinning voor de Brazilianen. Hoe 'onze' Rode Duivels het zullen doen is nog even afwachten. Maar wij hebben alvast twee Brazilianen opgesteld in de spits van ons 'dream team'. Geen 'futbolistas', maar toch topschutters binnen hun eigen werkveld. Want Brazilië is natuurlijk zoveel meer dan carnaval, samba dansen en voetbal. Daarom stel ik hier graag kort even onze Braziliaanse sterren voor: Paulo Freire en Augusto Boal!

Paulo Freire (1921-1997) was een Braziliaans pedagoog met een invloed die lang niet stopte aan de lands- of continentale grenzen. Hij wordt tot op heden door vriend en vijand erkent als een van de belangrijkste pedagogen van de 20ste eeuw. Freire was aanvankelijk verondersteld om jurist te worden. Maar toen hij in opdracht van een cliënt die schuldeiser was slecht nieuws moest overbrengen, bedankte hij voor de eer en besloot de toga over de haag te gooien.

Freire werkte zijn 'pedagogie van de onderdrukten' uit in de context van een voornamelijk ruraal ontwikkelingsland. Zijn grote verdienste zit in het ontwikkelen van een alfabetiseringsmethode die niet enkel gericht is op het leren lezen van het woord, maar ook op het leren lezen van de wereld.

Dit leren lezen van de wereld vertaalt zich in een participatieve pedagogische aanpak, waarbij het leven van de studenten als concrete leerstof wordt gebruikt. Die wereld wordt bevraagd, bediscussieerd, en geanalyseerd. Dit in een context die gekenmerkt werd door wat Freire omschreef als die van een mythisch bewustzijn, waarbij mensen die leven in een context van onderdrukking de werkelijkheid als onveranderbaar beschouwen en zichzelf bijgevolg eerder als object dan subject van de geschiedenis zien. Een kritische pedagogie stelt studenten in staat dit bewustzijn te overstijgen en met nieuwe ogen naar zichzelf en de wereld te kijken.

Het geïnstitutionaliseerde onderwijs bezondigt zich aan wat Freire omschrijft als 'banking education', waarbij leerlingen louter passieve 'ontvangers' zijn van kennis waarmee de leerkracht hen vult. Leren wordt in die context een doods, mechanisch herhalen. Gestandaardiseerde lessen worden tot in den treure herhaald en staan volledig los van de context en realiteit van de studenten.

Het alternatief van Freire vertrekt bij de concrete leefwereld van de studenten die deelnamen aan wat Freire culturele cirkels noemt. De leermethode was dialogisch: kennis ontstaat uit een dialoog tussen studenten en leraars en tussen studenten onderling. Deze dialoog maakt meteen ook komaf met de hiërarchie die bestaat in het klassieke onderwijs: de rollen van leerling en leraar zijn lopen door elkaar. Een leraar die niets bijleert, kan ook niets aanleren.

Centraal staat ook de idee van een praxis, die bestaat uit het samengaan van actie en reflectie. Leren vertrekt niet alleen uit de realiteit, het moet ook uitvloeien in actie binnen die realiteit. Het doel: stimuleren van een proces van kritische bewustwording!

Zoals gezegd is Paulo Freire eerst en vooral actief geweest in een Derde Wereld context. Zijn ideeën hebben zich echter over de hele wereld verspreid en hebben een bepalende invloed gehad op het ontwikkelen van een kritische pedagogie met als bekende namen onder meer Henry Giroux, bell hooks en Peter McLaren. Binnenkort start ik op mijn blog met een reeks “Freire herontdekken”, dus hou deze blog zeker in de gaten als je nader kennis wil maken met het denken van de man.

Naast Freire hebben we in onze ploeg met Augusto Boal (1931-2009) nog een tweede Braziliaan. Boal was theatermaker en activist. Hij was sterk beïnvloed door Freire, die hij bij diens overlijden in een essay zelfs als 'mijn laatste vader' omschreef. Het mag dan ook niet verwonderen dat hij zijn verzamelde arsenaal 'theater van de onderdrukten' noemde, een duidelijke verwijzing en eerbetoon aan zijn landgenoot.

Het vroege theater van Boal was duidelijk reeds van politiek engagement doordrongen. Het was in vele opzichten echter klassieke agitprop, waarbij het theatergezelschap een oproep tot politiek handelen doet, zonder zelf de consequenties van dat handelen te ondergaan. Het door Boal zelf gepopulariseerde voorbeeld is het verhaal van Virgilio. Een theatervoorstelling eindigde met de oproep aan het publiek van de landloze boeren om 'ons bloed voor de revolutie te vergieten'. Het stuk trof de lokale gemeenschap diep en Virgilio, een boerenleider, stelde Boal en zijn team voor om – na een goede en welverdiende maaltijd – mee op te trekken naar landeigenaren. Gewapend! Dit is iets waarop het theatergezelschap niet kon ingaan: ze waren immers geen revolutionaire boeren, ze waren acteurs! Boal zou de oprechte teleurstelling van Virgilio nooit nog vergeten, zelfs als hij de man nooit nog terug zou zien.

Het was een louterende ervaring voor Boal die besloot nooit nog op te roepen tot iets waar hij zelf niet bereid toe was. Met enkele tussenstappen creëerde hij uiteindelijk forumtheater, ongetwijfeld de meest bekende en toegepaste van zijn werkvormen. In forumtheater wordt niet langer opgeroepen om x of y te doen. Integendeel, forumtheater stelt een vraag. Een onbeantwoorde vraag waarbij het publiek wordt uitgenodigd om via een esthetische (theater)dialoog op zoek te gaan naar mogelijke antwoorden.

Die steeds geïmproviseerde antwoorden worden telkens met het publiek geëvalueerd. Heeft het iets aan de situatie veranderd? En zo ja, was de verandering ten goede? Was ze realistisch? Hoe kunnen we dit in de werkelijkheid doen? Soms komen er heel concrete en bruikbare ideeën uit, soms was het gewoon een verkenning waaruit we leren dat verandering nooit makkelijk is, maar wel steeds mogelijk.

Belangrijk in forumtheater is 'to never simplify what is complicated or complicate what is simple', om het met de woorden van de Indische schrijfster en activiste Arundhati Roy te zeggen. Tijdens het pinksterweekend zagen we dit opnieuw bevestigd. Samen met de partners (Intal, Multatuliteater, U Move 4 Peace en Geneeskunde voor de Derde Wereld) verzorgden we vanuit LABO vzw drie opvoeringen van de forumtheatervoorstelling Droog Zaad. Samen met Olivier (UM4P) was ik regisseur en joker. Tot op vandaag blijft het een wonderlijke vaststelling om te voelen hoe forumtheater de sluier van een naïef bewustzijn doorprikt en ons stimuleert om kritisch te reflecteren over de werkelijkheid.

Prachtig bij Boal is te lezen hoe hij zelf in alle bescheidenheid schrijft zijn werkvormen ook maar 'ontdekt' te hebben. Een ontdekking die enkel kan voortkomen uit een oprechte nieuwsgierigheid. Die nieuwsgierigheid is één van de meest waardevolle stimulansen om een leerproces aan te gaan. Jammer genoeg lijkt diezelfde nieuwsgierigheid ook systematisch beknot te worden in veel onderwijsinstellingen die liever opteren voor een gestandaardiseerd leertraject.

Freire overleed in 1997 en Boal in 2007. Dus helaas kan je ze bij ons (of elders) niet boeken voor een workshop of lezing. Hun geest blijft echter zeer aanwezig in ons werk. Voor mij persoonlijk gaat er geen week voorbij of ik sla opnieuw een boek open van een van beide gidsen. In die zin blijven ze ook in het hierNUmaals schitteren. Hun ideeën en inspiratie maken mee het kloppend hart van LABO vzw. En dus verdienen ze een plaatsje in de spits van ons team.

Tip: In onze leeswijzer ontdek je meer over hun werken.

P.S.: Tot slot moet ik nog even terugkomen op de eerste zin van deze bijdrage: 'Het WK voetbal werd gisteren afgetrapt met een moeizame overwinning voor de Brazilianen.' De aanhoudende protesten in het land tonen aan dat winnen of verliezen vooral naast het veld moet gebeuren voor heel wat Brazilianen. Een groot sportevenement als het WK slorpt fenomenale bedragen op die veel arme Brazilianen liever geïnvesteerd zagen in onderwijs of gezondheidszorg. Soms zijn brood en spelen niet langer voldoende. Rest de vraag wat Freire of Boal hiervan gevonden zouden hebben. Iets zegt me dat hun hart en ogen meer gericht zouden zijn op wat gebeurt in de favela's dan op de prestaties in de stadia.