Als ik je vraag welke rol voetbal speelt bij particpatief theater, dan ga je me vast verbaasd aankijken. En toch heb ik moeten vaststellen dat voetbal een cruciale rol kan spelen. In Strabane, een stad bekend om haar legendarische werkloosheidscijfers(1), werken we met jongeren die leven in een maatschappelijk kwetsbare context.

“Met die gasten ga je heus geen theater spelen hoor,” waarschuwden hun begeleiders ons vooraf. Tot aan de eerste pauze, zoveel krediet krijgen we nog, maar na de pauze zien we zeker niemand terug. Op eigen risico gaan we de uitdaging toch graag aan.

Veel van de tieners in kwestie hebben op school afgehaakt, leven in een moeilijke thuissituatie, hebben confrontaties met politie achter de rug. Meerderen krijgen het label ADHD mee, al dan niet in een officiële diagnose. Deze jongens en meisjes groeien niet altijd op in de beste omstandigheden maar ook voor hun ouders is het leven niet altijd even makkelijk.

Red Bull heeft een aantal van de gasten in onze groep het soort vleugels waar ze er al meer dan genoeg van hadden. Een moeder die als vrijwilliger vaak in de werking actief is vertelt ons dat ze hen al niet veel kan geven. Ze vragen om het energiedrankje en moet ze hen dan ook dat nog ontzeggen? Aan energie is er dus geen gebrek. Onze uitdaging is die energie te kanaliseren en er iets mee te doen waar zowel de tieners als wijzelf wat aan hebben.

Enkele weken later verwelkomen de gasten onze groep. Eerst een half uurtje voetballen. Naar goede gewoonte. De eerste uitdaging in dit werk is werk maken van een vertrouwensrelatie met de groep waarmee je aan de slag gaat. Hoe? Als je zoekt naar een eenduidig recept, dan moet ik je teleur stellen. Maar wie oprecht en geïnteresseerd te werk gaat, die heeft meer kans om een connectie te vinden. Bij de jongeren in Strabane is dat al voetballend.

In Strabane zijn de jongeren voetbalgek. Als ze horen dat ik van België kom, dan beginnen ze enthousiast over Fellaini, Kompany en de andere Rode Duivels. Sommigen kennen duidelijk meer namen van Belgische voetbalgoden dan ikzelf. Al snel hebben ze door dat ik niet uit hetzelfde hout gesneden ben. Maar dat deert niet. Hier mag iedereen een balletje trappen. Voetbalgod én klein pierke.

In het voetbal kunnen ze hun energie kwijt. En die hebben ze op overschot. Op school moeten ze de hele dag stil zitten. Tegen hun goesting. Als ze al gaan. “De leerkrachten begrijpen ons niet,” luidt vaak het verhaal. Hector zijn motto “the teacher appears when the student is ready” lijkt bij hen meer op zijn plaats. En na een half uurtje voetballen lijken ze verrassend klaar te zijn.

De ruimte die we met participatieve theatertechnieken creëren is dan ook fundamenteel verschillend van die van een schoolse context. Om te beginnen kan iedereen voor zichzelf bepalen wanneer het even genoeg is geweest. “Take care of yourself” is de voornaamste leefregel. Daarnaast vieren we het maken van fouten. Wie geen fouten maakt, die kan ook niet leren.

In dit theater liggen fouten aan de basis van later succes. Als ze even stoer willen doen, dan doen ze maar. Als ze schuttingstaal willen gebruiken, dan kan dat. En dan vergroten we dat gewoon uit. Tot ze er zelf genoeg van hebben. Als begeleider moet je de groepscontainer goed bewaren en bewaken, zonder de ruimte voor vrije expressie onnodig in te perken. Moeilijk gedrag (wat dat ook moge betekenen) is oké, kwetsend gedrag niet. Het resultaat van deze aanpak laat zich al snel merken.

Wat een rijkdom aan scenes! We zien confrontaties op straat, problemen op school. Emoties als angst, vertwijfeling, woede, apathie, maar ook liefde, solidariteit en verantwoordelijkheid spreken uit de taferelen die de jongeren met ons delen. Ze leren over zichzelf en van elkaar. En ze doen het (bijna) helemaal zelf. Zoals steeds is onze rol beperkt tot die van facilitator. We zijn een katalysator: we brengen spelen en een format, we hebben aandacht voor de groepsdynamiek. Maar de inhoud en de creativiteit, die behoort hen toe.

Wanneer het kan zijn we facilitator. Dat betekent: we helpen hen zodat het groepsgebeuren en leerproces makkelijker wordt. Soms zijn we wat Boal noemt een 'difficultator': we maken het wat moeilijker als ze het zelf te makkelijk voorstellen. Zeker wanneer we via theater naar alternatieve strategiëen zoeken, naar antwoorden voor de maatschappelijke problemen die ze op scène aankaarten. In de werkelijheid zijn er immers ook geen magische uitwegen

Foto's: We improviseren een scène gebaseerd op de ervaringen van de tieners op school.

Theater is een veilige ruimte. Loopt het fout, dan keer je de klok gewoon terug. Je wordt er geconfronteerd met de gevolgen van je gedrag. Vóór je de handelingen echt gesteld hebt. Zo ontstaat er ruimte voor reflectie en dialoog. Tenminste als je elkaars eigenheid respecteert. Er zijn regels, maar er is ook voldoende vrijheid.

Leraar en leerling zijn met elkaar verbonden. Ze staan vaak bijna op gelijke voet, zelfs al heb je als begeleider een belangrijke verantwoordelijkheid en mag je de controle nooit helemaal uit handen geven. Maar voor de rest kan ik Freire alleen maar gelijk geven: als je zelf niets leert van de groep, dan ben je geen goede leraar. Wij leren iedere sessie ongelooflijk veel.

Wie hen geen tweede blik gunt, kan denken dat deze tieners weinig potentieel hebben. Maar wie minder oppervlakkig is, die voelt het potentieel dat schuilt achter het 'probleemgedrag'. Als samenleving moeten we ons ervoor behoeden jongeren niet te herleiden tot het het gedrag waartoe de maatschappelijke structuren hen vaak verleiden.

Tot grote verbazing van hun enthousiaste begeleiders stomen we de jongeren nu klaar voor een heuse forumtheatervoorstelling. Geen groots opgezette show, maar een kleine, intieme voorstelling waarop we ook de ouders willen uitnodigen. In die voorstelling tonen de gasten de uitdagingen waar ze zich mee geconfronteerd zien. Het is een collectief verhaal van een groep jongeren, samengesteld uit vele persoonlijke anekdotes. Alle aanwezigen zullen het verhaal herkennen. Voor sommigen is het misschien toch nog confronterend. Maar het is vooral een kans om samen na te denken over oplossingen van tieners in een maatschappelijk kwetsbare omgeving. Hoe kunnen we samen de uitdagingen aangaan? Wat moet er veranderen en hoe?

Forumtheater biedt de kans om een mooie dialoog te starten die nog lang na de voorstelling verder leeft. Met een beetje geluk leg je er via theater de basis van actie in het werkelijke leven. Op zijn minst is het een bescheiden maar betekenisvolle stap in het creëren van een hechtere gemeenschap, met meer hoop en samenhang. Zoals Boal zei: “Theater is geen revolutie. Maar het kan wel een repetitie voor die revolutie zijn.”

Deze blogpost is gebaseerd op de reis- en werknotities van sociaal laborant Jeroen Robbe. Hij werkte in oktober in Noord-Ierland met Hector Aristizábal van Imaginaction. Van 1 t.e.m. 4 mei is Hector bij LABO vzw op bezoek.

(1) Tijdens de hoogdagen van de 'Troubles' (het Noord-Ierse conflict tussen katholieken en protestanten) had Strabane de hoogste werkloosheidscijfers uit Europa.