In mijn eeuwige zoektocht naar praktische toepassingen van het emancipatorische werk in de traditie van Paulo Freire, botste ik enkele jaren terug op een proces genaamd “conjuncturele analyse”. Het is een werkvorm die ontwikkeld werd in Latijns-Amerika met als doel een doorgedreven analyse te maken van de actuele krachtverhoudingen. Op die manier krijgen we meer vat op de werkelijkheid waarin we momenteel als actor een weg vooruit zoeken. Tal van groepen ontwikkelden nieuwe strategieën en actieplannen aan de hand van deze methode. Ik had er nooit eerder over gehoord, maar zat meteen op het tipje van mijn stoel!
Empowerment is meer dan 'bla bla bla'
Niet zelden voel ik lichte frustratie als ik zie hoe het werk van Freire (of Boal) in de praktijk wordt toegepast. Voor beiden was het duidelijk dat het educatieve (of 'theatrale' bij Boal) werk in functie stond van sociale actie in het echte leven. Wat ben je met 'empowerment' binnen een lescontext als je eens buiten de school- of vormingsmuren opnieuw geconfronteerd wordt met té grote obstakels. Met muren waar je niet omheen (of doorheen) kan. Nee, het creëren van een 'tijdelijke constructieve leergemeenschap' in een leslokaal of workshop is niet voldoende.
Kernopdracht van bevrijdend onderwijs blijft handvatten geven om het isolement en de onmacht in het dagelijkse leven van lerenden aan te pakken. Want als je jou in je dagelijkse leven weer machteloos moet neerleggen bij de onveranderlijkheid van de wereld om je heen, dan dient die kritische pedagogie tot weinig. Freire zelf schreef: “reflection without action is merely verbalism”.
Maar hoe doe je dat dan, een actiestrategie voor sociale verandering ontwikkelen?
Stappen naar sociale actie
Nu viel het me meteen op hoe de groepen (voornamelijk leraars en vormingswerkers verbonden met stevige sociale bewegingen) die actief met de conjuncturele analyse aan de slag gaan er alles aan doen om niet in die val te trappen. Zoals steeds in de traditie van 'popular education', wordt vertrokken bij de leefwereld en identiteit van deelnemers zelf.
Hoe staan wij in dit moment? Wat heeft ons gevormd tot wie we zijn? Hoe zijn we gelijk en verschillend? In wiens naam denken we te spreken? En waar staan we voor? Maar ook: wat zijn onze noden en wat houdt ons tegen om te doen wat we willen doen? Dat is de eerste stap in het proces: onszelf én onze belangen identificeren.
In een tweede fase gaan we op zoek naar de thema's en strijdpunten die op dat moment cruciaal zijn voor de groep die we eerder als 'onze groep' hebben gedefinieerd. Heel belangrijk is hoe in deze fase de verschillende belangen rond het thema in kaart worden gebracht. Wat zijn onze doelstellingen? Welke geschiedenis van strijd gaat binnen dit domein aan het huidige moment vooraf?
Een logische derde stap is een analyse van de verschillende krachten die op het huidige moment inspelen op het thema dat ons bezighoudt. Wie is met ons en wie tegen ons? Welke belangen spelen er en wie is beïnvloedbaar? Wat zijn de sterktes en zwaktes en welke factoren gaan bepalen wie het haalt? Op die manier wordt meteen ook de handelingsruimte duidelijk.
In de vierde en laatste fase gaan we over tot het plannen van concrete actiestappen. Hoe bezetten we de beschikbare handelingsruimte optimaal en waar kunnen we ze vergroten? Hoe gaan we onze zwaktes aanpakken en onze sterktes maximaal uitbuiten? Welke allianties zijn mogelijk? Wat zijn de meest logische acties in dit moment en wie gaat wat op zich nemen? Kunnen we de gevolgen van de gekozen acties inschatten en alvast hierop anticiperen?
Voor elke fase is er een reeks zorgvuldig uitgewerkte oefeningen ontworpen, die elk op hun manier nieuwe inzichten opleveren. Aan het eind van het traject ben je beter uitgerust om als groep gericht en trefzeker de strijd of je campagne te hervatten. Uiteraard is eigen aan het idee van een conjuncturele analyse dat ze om de zoveel tijd moet hernomen worden. Zowel onze interventies als die van anderen maken dat de speelruimte en – inderdaad – de eigenheid van 'het moment' constant aan verandering onderhevig is.
Strategisch koken met een snuifje Freire en een goede scheut Gramsci
Zeer boeiend is ook hoe de 'architecten' van de conjuncturele analyse het werk van Freire en Gramsci zorgvuldig vervlechten. De Italiaanse denker Antonio Gramsci maakte een onderscheid tussen structuur en conjunctuur. Heel eenvoudig zou je kunnen stellen dat het structurele bepaald wordt door de lange termijn en het conjuncturele gebonden is aan de korte termijn. Structureel moeten we volgens Gramsci oog hebben voor de economische, politieke en militaire context waarin we ons bevinden. (Vandaag kunnen we ook gewag maken van andere pilaren, minstens van het belang van een ecologische context.) De conjuncturele analyse is een momentopname binnen deze structuur die ons in staat stelt om de mogelijkheden in het hier en nu te verzilveren.
Een mooie illustratie is het recente momentum in de discussie over migratie en solidariteit met vluchtelingen. Dat is op zich geen nieuwe discussie en (wat sommigen noemen 'illegale') migratie is al zeker geen nieuw fenomeen. Ik heb weet van activisten die al jaren gaan helpen in 'de jungle' van Calais. Geen haan die er naar kraaide. Maar nu is er momentum. De migratiecrisis is – niemand weet voor hoe lang – niet uit de media weg te slaan en heel wat mensen zijn zich plots pijnlijk bewust van hoe schrijnend de situatie wel niet is voor sommige medemensen. Nu kan je ofwel cynisch worden over de impact van de 'waan van de dag' op onze kijk op de wereld, of je kan ervoor kiezen om in te spelen op het moment en dat aan te grijpen om dingen gedaan te krijgen.
Walk the talk: politisering van binnen en van buiten
Wat betreft de politiserende kracht van de werkvorm vind ik het niet onbelangrijk dat oefeningen zowel aandacht besteden aan de buitenwereld waarin we opereren als aan de interne dynamiek, relaties en identiteit van deelnemers individueel en organisaties op zich. Dit ligt volledig in lijn met wat in de Latijns-Amerikaanse popular education traditie omschreven wordt als 'coherencia' en wat we hier soms 'prefiguratieve politiek' noemen. Een duur woord dat niet meer wil zeggen dan in je eigen organisatie werken volgens de principes die je in de maatschappij in werking wil zien. Geloof je bijvoorbeeld dat een beleid op democratische principes gebaseerd moet zijn, dan moet je diezelfde principes ook in de eigen organisatie hanteren. Dit is zeer belangrijk omdat veel onderdrukking ook geïnternaliseerd is (cops in the head!) of gereproduceerd wordt binnen onze eigen groepen.
Na Latijns-Amerika werd de werkvorm ook in Noord-Amerika en in het bijzonder in Canada toegepast, vaak onder de naam 'benoemen van het moment'. Via die weg wordt het stilaan tijd om ook Vlaanderen kennis te laten maken met deze boeiende manier van politiseren en het ontwikkelen van een bewegingsstrategie.
We hadden reeds een eerste 'test case' toen ik eind vorig jaar voor Socius een voorsmaakje gaf in een dag waarop burgerschap en politisering van het middenveld centraal stonden. Deelnemers gingen die dag met twee boeiende instrumenten voor politisering aan de slag. Eerst een model ontwikkeld door Motief vzw, nadien de conjuncturele analyse die hier net is beschreven. Een halve dag is uiteraard te kort voor een dergelijk doorgedreven proces. Maar het was zeer een geslaagde workshop die naar meer smaakte. Want we hebben meer dan ooit nood aan concrete handvatten in het ontwikkelen van nieuwe strategieën. Strategieën die de mist doen opklaren op een soms moeilijk begaanbaar pad van onderdrukking naar bevrijding.
Vanaf dit najaar biedt LABO vzw 'conjucturele analyse' aan in ons aanbod voor organisaties. Bewegingen, organisaties en actiegroepen die op zoek zijn naar ondersteuning in het uitwerken van een politieke strategie of bezig zijn met het vertalen van politisering naar hun dagelijkse praktijk, kunnen hiervoor beroep doen op onze begeleiding.
